Kinderboeken onder vuur: ‘Het is belangrijk om niet toe te geven aan de hetze’

Het is onrustig in de wereld van de kinder- en jeugdliteratuur. Na de aanval op kinderboekenschrijver Pim Lammers, ligt ook het werk van Roald Dahl onder vuur. Sander Bax, hoogleraar Cultuur en Onderwijs, ziet in deze kwesties vooral een taak voor het onderwijs: ‘In verhalen gebeuren dingen die pijnlijk en ingewikkeld zijn. Zulke teksten moet je kritisch leren lezen.’

Onlangs besloot de Britse uitgeverij Puffin aanpassingen te doen in het werk van Roald Dahl. Sommige woorden en passages in zijn boeken zijn volgens het oordeel van gevoeligheidslezers problematisch vanwege een seksistische of racistische ondertoon. Ook zouden bepaalde beschrijvingen in Dahls boeken duiden op fatshaming.

Om lezers niet voor het hoofd te stoten, is het personage Caspar Slok uit Sjakie en de Chocoladefabriek daarom niet meer ‘dik’ maar ‘enorm’. Ook Mevrouw Zilver uit Ieorg Idur wordt niet meer op haar uiterlijk beoordeeld. In de hertaling is zij een ‘vriendelijke vrouw van middelbare leeftijd’ en niet langer ‘aantrekkelijk’.

De aanpassingen konden rekenen op behoorlijk wat verontwaardiging. Zo schreef de Brits-Amerikaanse schrijver Salman Rushdie op twitter: ‘Roald Dahl was geen engel, maar dit is absolute censuur.’ Ook dichterbij huis klinken onthutste geluiden: hoogleraar historische Nederlandse letterkunde Herman Pleij spreekt in talkshow Op1 van ‘tandeloze teksten’.

Niet alles aanpassen

Ook Sander Bax, hoogleraar Cultuur en Onderwijs aan Tilburg University, vindt het aanpassen van de originele tekst niet altijd de meest logische keuze: “Ik vind het begrijpelijk dat een uitgever rekening houdt met gevoeligheden bij het lezerspubliek. Zeker als het om jonge lezers gaat. De tijden veranderen en daarmee ook de lezers. Het verwijderen van het n-woord uit de Pippi Langkous-boeken is daarom een goede keuze. Maar het herschrijven van de tekst is niet altijd de beste oplossing.”

In Dahls boek De Heksen dragen de heksen een pruik omdat ze eigenlijk kaal zijn. Daar is nu door de uitgever iets aan toegevoegd als: ‘Er kunnen een heleboel andere redenen zijn waarom vrouwen pruiken dragen en daar is zeker niets mis mee’. Bax: “Met zo’n zin, die volkomen losstaat van de wereld die de schrijver creëert, grijp je wel erg hard in de tekst in.”

“Dahls boeken zijn in een andere tijd geschreven. Hierdoor komen de normen en waarden uit die tijd soms niet overeen met die van ons. Maar dat betekent niet dat je alles ‘zomaar’ moet herschrijven. Een controversieel schilderij uit de 17^e-eeuw wordt ook niet overgeschilderd. Het is juist goed om een confrontatie met normen en waarden uit het verleden aan te gaan en het hier met elkaar over te hebben.”

Bax wijst er ook op dat de veranderingen uiteindelijk minder talrijk waren dan aanvankelijk bericht werd. De uitgever gaf later bovendien aan dat zij ook de originele teksten blijven uitgeven.

Pim Lammers

Een andere kinderboekenschrijvers wiens werk recent onder vuur kwam te liggen is Pim Lammers. Hij zou dit jaar het Kinderboekenweekgedicht schrijven, maar trok zich terug vanwege doodsbedreigingen.

Beide kwesties zijn volgens Bax niet een op een met elkaar te vergelijken: “Ze worden gevoed door andere overtuigingen. Het besluit om de boeken van Roald Dahl aan te passen aan de tijdsgeest komt van de uitgever. En die is daar inmiddels ook al op teruggekomen. Maar de hetze rondom Pim Lammers was het gevolg van een mediastorm die geïnitieerd werd door nieuwrechtse politici en influencers.”

Bax legt uit dat Pim Lammers het slachtoffer is van controversiële ideologieën die zijn overgewaaid uit Amerika: “In het zuiden van de Verenigde Staten groeit het verzet tegen de critical race theory (kritische rassentheorie, red.). Zogenoemde ‘woke’-schoolboeken worden door rechtsextremisten herschreven. Boeken met zwarte of genderfluïde hoofdpersonen zijn in hun ideologieën bijvoorbeeld niet toegestaan. Ook in Nederland krijgen deze overtuigingen voeten aan de grond.”

Volgens Bax lijkt er sprake van een georkestreerde aanval op Pim Lammers. Deze begon met verbolgen reacties vanuit conservatief christelijke hoek op de gedichten van Lammers. Die reacties werden vervolgens opgepakt door nieuwrechtse politieke partijen en influencers. Beiden hebben een grote schare volgers op social media. Daardoor kon de haatcampagne zich in rap tempo verder verspreiden. 

 “Lammers schrijft regelmatig over gender en identiteit en dat staat deze groep niet aan. Zij zoeken naar een ‘stok om mee te slaan’ en vinden deze stok in ander werk van Lammers. Door dat verhaal (Trainer, red.) volledig uit zijn verband te trekken en opzettelijk verkeerd te lezen, stellen zij dat Lammers pedofilie verheerlijkt. Het is een retorische truc waarmee ze deze schrijver – die een voorstander is van diversiteit – in een kwaad daglicht zetten”, legt Bax uit.

Onderwijs

Volgens Bax is het belangrijk om niet toe te geven aan de hetze en het werk van Lammers juist te omarmen: “Een verhaal kan taboeonderwerpen bevatten die voor lezers pijnlijk en ingewikkeld zijn. Pedofilie is hiervan een voorbeeld. Dat Lammers over pedofilie schrijft, wil natuurlijk niet zeggen dat hij dit verheerlijkt. Hij belicht een complex, maatschappelijk probleem van verschillende kanten op een literaire manier. Dat maakt zijn werk enorm waardevol.

“Leerlingen moeten leren hoe je dit soort teksten op een goede manier kunt lezen. Daarom is het belangrijk dat de universiteit leraren opleidt die weten hoe ze zulke ‘ingewikkelde’ teksten in de klaslokalen bespreekbaar kunnen maken.”