Filosoof Martine Prange slaat alarm over waarheidscrisis: ‘Het denken wordt aangevallen’

De waarheid staat onder druk, waarschuwt filosoof Martine Prange in hun nieuwe boek De Waarheidscrisis. Volgens Prange worden onder invloed van post-truth politiek niet alleen feiten, maar ook het denken zelf ondermijnd. ‘We moeten ons hier tegen verzetten.’

Het regent flink op de campus van Tilburg University als hoogleraar Filosofie van mens, cultuur en samenleving Martine Prange al lopend een regenjas aantrekt en van het Dantegebouw naar Grand Café Esplanade snelt. Ondanks het weer straalt Prange bij binnenkomst. ‘Mijn boek is vandaag naar de drukker gegaan’, zegt hen opgewekt. ‘Ik kan er ook niets meer aan doen.’ Lachend: ‘Dan zal je natuurlijk net zien dat wanneer ik het boek voor het eerst openklap, ik meteen een foutje zie.’

Al jaren buigt Prange zich over het fenomeen ‘post-truth’. Acht jaar geleden schreef hen er voor het eerst over, vlak nadat het begrip in 2016 door de Oxford Dictionary tot ‘Woord van het jaar’ werd uitgeroepen. Dit kan niet los gezien worden van de Brexit en de Amerikaanse presidentsverkiezingen die Donald Trump voor het eerst won. Beide vonden dat jaar plaats en markeren volgens velen het begin van een tijdperk waarin men het niet meer zo nauw neemt met waarheid.

‘Oxford definieerde post-truth toentertijd als omstandigheden waarin emoties belangrijker zijn dan het verstand bij het vormen van een publieke mening’, legt Prange uit. ‘Ik zag dat politici het recht claimden om waarheid te spreken, maar zo werkt het niet. Een waarheid moet toetsbaar zijn; je kunt haar niet zomaar claimen op basis van macht of onderbuikgevoelens.’

Inmiddels beweert Prange dat zowel de Oxford Dictionary als Prange zelf te voorzichtig waren, en spreekt de hoogleraar filosofie dus over een waarheidscrisis. ‘Voor mij is Trump de verpersoonlijking van post-truth en we zien nu dat dit fenomeen een fascistoïde houding bevordert. Men opent niet alleen openlijk de aanval op waarheid en wetenschap, maar ook op het denken zelf. Alles wat anders is, moet worden uitgesloten en verbannen, terwijl het leven zelf diversiteit en verandering is. Het is aan mensen om dat te accepteren en te omarmen in plaats van dat te weerstaan.’

Als antwoord op deze ontwikkelingen schreef Prange het boek De Waarheidscrisis: Post-truth, kritiek en media. ‘De democratie wordt bedreigd door aanvallen op de waarheid en wetenschap. Uiteindelijk is de waarheid de corebusiness van filosofen. Daarom moeten juist filosofen nu in actie komen en opkomen voor waarheid en wetenschap. Dit is vanuit mijn perspectief extra interessant om te doen, aangezien ik een filosoof ben die ook niet in één waarheid gelooft. Ik ben een waarheidspluralist. De waarheid mag best uitgedaagd worden.’

Wat is er dan mis met politici als Trump die ook de waarheid uitdagen?

‘Er is een duidelijk verschil tussen iemand die vanuit de zoektocht naar de waarheid deze ter discussie stelt, en een populistische politicus die waarheidsclaims maakt met als doel waarheid en democratie te ondermijnen.

‘Volgens Trump is iets waar, omdat hij zegt dat het waar is, puur op basis van zijn politieke macht. Het is zorgelijk dat mensen daarin geloven. Daar moeten we vanaf. Wanneer je om democratie geeft, dan geef je om waarheid en daarvoor is dus ook denken nodig. Het laatste wat democratie nodig heeft, is het kritiekloos volgen van een leider.

‘In de zoektocht naar waarheid is het tegelijkertijd belangrijk te realiseren dat niets onfeilbaar is. Een waarheidsclaim moet altijd openstaan voor betere argumenten. Op die manier mag de waarheid op het spel worden gezet, met als doel dichter bij de waarheid te komen. Dat is het tegenovergestelde van dogmatisch denken. Zo hoort het publieke debat, het kloppende hart van onze democratie, te werken, maar dat staat momenteel zwaar onder druk.’

In uw boek wijst u onder andere naar de media, welke rol hebben zij in de waarheidscrisis?

‘Ik doel hier op sociale media, die een andere invloed op ons uitoefenen dan traditionele media zoals de krant of televisie. We hebben te maken met massamedia waarvan we nog niet volledig begrijpen wat de impact is – op onze kennisproductie, onze mentale gezondheid en mogelijk zelfs op de gezondheid van onze samenleving. Daar is al veel debat over en ik ben ervan overtuigd dat sociale media een rol spelen in het mogelijk maken van post-truth.

‘Op sociale media bevestigen algoritmes vooral iemands gedachtegoed.  In mijn boek noem ik dit het spiegelpaleis van het zelf. Hoe langer je op bijvoorbeeld YouTube zit, hoe meer je wordt opgesloten in jezelf en alleen nog je eigen denkbeelden tegenkomt. Daarmee wordt kritisch denken tegengewerkt. Je hebt andere denkbeelden nodig om je eigen gedachten uit te dagen.’

Sociale media stellen jonge journalisten ook in staat om eigen platforms te starten, zodat er meer ruimte ontstaat voor andere perspectieven en denkbeelden.

‘Dat is ook prachtig. Dankzij het internet kan in principe iedereen meedoen aan het publieke debat. Sociale media hebben juist heel veel democratische potentie. Maar op sociale media bepalen algoritmes wat je te zien krijgt – niet hoofdredacties met journalistieke criteria. Wat verschijnt, is gebaseerd op wat eerder jouw aandacht trok en door jou geliked werd. Je kunt nieuws niet als nieuws definiëren op het moment dat wat jij te zien krijgt op je ‘newsfeed’ gebaseerd is op wat jou gisteren amuseerde. Dat is geen criterium voor wat nieuws is.’

Kunnen we nog ontsnappen aan de post-truth samenleving?

‘Ja natuurlijk, ik denk dat er ook nog heel veel mensen zijn die hechten aan waarheid en democratie. We moeten stoppen met de sociale media, zoals ze nu werken, en ons verzetten, zowel individueel als collectief. Gelukkig gebeurt dat al. Er zijn steeds meer demonstraties tegen populisme en fascisme, omdat mensen inzien dat de huidige post-truth politiek de wegbereider is van het fascisme.’

Hebben universiteiten hier ook een rol in?

‘Universiteiten mogen niet zwijgen. Wij als universiteit ontlenen ons bestaansrecht aan kritisch nadenken over de waarheid. Als dat onder druk staat, dan moeten we in opstand komen.’

Gebeurt dat al genoeg?

‘Wat mij betreft mag er wel een krachtiger geluid klinken. Universiteiten maken zich natuurlijk zorgen over het anti-intellectuele klimaat vanuit de populistische politiek, maar de focus ligt nu vooral op financiering, omdat we als universiteiten te maken hebben met enorme bezuinigingen. We zijn hierdoor nog afhankelijker van tweede en derde geldstromen (subsidies en projectgebonden financiering, red.) en ook dat is niet altijd goed voor de academische vrijheid.’