Laat jij je stem bepalen door stemhulpen? ‘Blijf zelf nadenken’

We mogen binnenkort weer naar de stembus. Maar stemmen kan een hele klus zijn. Welke van de 27 politieke partijen kies jij, en waarom? Stemhulpen als Stemwijzer of Kieskompas helpen veel mensen met kiezen. Maar zijn ze wel zo betrouwbaar?

Er nemen 27 partijen deel aan de aankomende landelijke verkiezingen. Er zijn dus ook evenzoveel partijprogramma’s die je kunt lezen. Een hele klus, waar niet iedereen op zit te wachten. Daarom zijn stemhulpen zo populair. Door middel van stellingen laten ze zien welke partij het beste bij jou past.

Bij de Tweede Kamerverkiezingen in 2023 werd alleen al de Stemwijzer ruim 9,1 miljoen keer ingevuld. Maar wat als mensen stemhulpen verkeerd begrijpen en de uitkomst van zo’n stemhulp zomaar overnemen? Dan stemmen ze misschien wel op een partij die eigenlijk niet bij ze past. Naomi Kamoen van de faculteit geesteswetenschappen (TSHD) doet onderzoek naar stemhulpen. Wat adviseert zij?

Waarvoor gebruiken Nederlanders stemhulpen precies?

‘Uit onderzoek blijkt dat er drie soorten gebruikers van stemhulpen zijn: checkers, seekers en doubters. Checkers kijken of de uitkomst overeenkomt met wat zij in gedachte hadden. Seekers zoeken naar informatie en doubters willen ook informatie, maar hebben weinig interesse in de politiek en slaan soms zelfs de stembus over.’

Weten we hoeveel mensen hun stem baseren op online stemhulpen?

‘Niet precies, dat is best lastig te meten. Het is ethisch onverantwoord een bepaalde groep mensen (de controlegroep in een experimenteel onderzoek, red.) bijvoorbeeld geen stemhulp te laten invullen. Dat willen we niet.

‘Het is wel bekend dat hoe meer informatie je hebt over partijen en de politiek, hoe groter de kans is dat je gaat stemmen. Stemhulpen maken het relatief makkelijk om informatie op te zoeken, dus wat dat betreft hebben ze wel een positief effect op opkomst. We weten ook dat als de stemhulp een partij adviseert die de stemmer vooraf al overwoog, de kans groter wordt dat iemand daarop gaat stemmen.’

Wie maken de stemhulpen? Zijn dit onafhankelijke partijen?

‘Er is in Nederland een commerciële markt voor stemhulpen. Prodemos (de maker van Stemwijzer) krijgt wel subsidie voor andere projecten, maar die is niet specifiek bedoeld voor het maken van de stemhulp.

‘Ze concurreren met bijvoorbeeld Kieskompas om opdrachten, bijvoorbeeld bij lokale verkiezingen. Gemeenten zeggen dan: ‘We willen een stemhulp laten maken’, en stemhulpmakers kunnen daar op inschrijven. Grote steden kiezen soms zelfs voor meerdere stemhulpen.

‘In andere landen werkt het anders. In Zwitserland is er bijvoorbeeld één gesubsidieerd merk dat de officiële stemhulp aanbiedt.’

Kun je er vanuit gaan dat stemhulpen betrouwbaar zijn?

‘De overheid wil natuurlijk graag dat burgers betrouwbare informatie krijgen over verkiezingen, en bij de grote, gerenommeerde stemhulpen is dat ook meestal het geval. Ze testen veel, leggen meerdere formuleringen voor, kijken hoe mensen erop reageren.

‘Maar politiek is complex, en je wil in een stelling laten zien waar partijen van elkaar verschillen. Dan kom je automatisch in een gebied waarin je keuzes moet maken.’

Welke rol speelt framing bij stemhulpen?

‘Taal is nooit neutraal. Als je zegt: ‘iets moet niet verboden worden’ of ‘iets moet worden toegestaan’, dan zeg je eigenlijk hetzelfde, want logisch gezien is ‘iets niet verbieden’ hetzelfde als ‘iets wel toelaten.’ Toch blijkt uit een van mijn onderzoeken dat de keuze van woorden uitmaakt.

‘Zo zijn mensen meer geneigd ‘nee’ of ‘oneens’ te antwoorden op vragen die negatief gesteld zijn (bijvoorbeeld iets verbieden) dan ‘ja’ of ‘eens’ op dezelfde positief geformuleerde vragen (bijvoorbeeld iets toelaten). Al is het effect in een stemhulpcontext relatief klein.’

Stemhulpen zijn dus nooit perfect?

‘Precies. Je moet stemhulpen zien zoals ze zijn: een hulpmiddel. Niet als dé waarheid. Altijd zelf blijven nadenken, informatie opzoeken, gesprekken voeren. En idealiter ook meerdere bronnen gebruiken.’

Wat zijn de grootste uitdagingen bij het maken van een stemhulp?

‘Begrijpelijkheid. Heel veel mensen snappen de betekenis van bepaalde termen of de context van een stelling niet. Neem iets als ‘De OZB moet verhoogd worden.’ Mensen denken dan: wat is dat überhaupt? Is het nu hoog of laag?

‘Als mensen het niet snappen, kiezen ze vaak voor de antwoordoptie ‘neutraal’. Maar dat is iets anders dan ‘ik heb geen flauw idee.’ Het beïnvloedt het eindresultaat, want neutrale antwoorden worden gerekend als overeenstemmend met partijen die in het midden staan voor die kwestie.

‘Uit onderzoek blijkt dat mensen bij ongeveer één op de vijf vragen niet goed weten waar het over gaat. Soms komt dat door een onbekend woord, soms omdat mensen de huidige situatie niet kennen, of de relevantie niet inzien. Als die context niet direct wordt aangeboden, gaan de meeste mensen ook niet zelf op zoek.’

Zijn er dingen die echt beter kunnen aan stemhulpen?

‘Zeker. Ik denk dat er winst zit in uitleg geven bij stemhulpen, zoals Stemwijzer tegenwoordig doet. Ik onderzoek nu of een chatbot daar ook bij zou kunnen helpen.

‘Ook zou het helpen als partijen zich meer bewust zijn van hun taalgebruik in de toelichtingen. Partijen schrijven de uitleg vaak zelf, maar je ziet regelmatig dat er dan weer vijf nieuwe, ingewikkelde termen in staan. Alsof ze niet met kiezers praten, maar met partijgenoten.’ 

We moeten binnenkort weer stemmen. Wat is je advies aan kiezers?

‘Gebruik een stemhulp, zeker. Maar zie het als één van de dingen in je gereedschapskist. Lees de krant, luister naar het nieuws, praat met mensen. En als je iets niet weet of begrijpt: zoek het op. Wees niet bang om er een beetje tijd in te steken. Politiek is belangrijk. Ben er bewust mee bezig.’

_Advertentie.