Lange weg naar gerechtigheid voor de meisjes van de Goede Herder

Komt er gerechtigheid voor de meisjes van de Goede Herder, die als kwetsbare tieners dwangarbeid moesten verrichten in heropvoedingsgestichten van de nonnen? Het teleurstellende oordeel van commissie-De Winter over de misstanden bij de Goede Herder maakt duidelijk dat de strijd voor erkenning en genoegdoening nog niet is gestreden. De vrouwen, gesteund door victimoloog Jan van Dijk (Tilburg University), laten het er niet bij zitten.Inmiddels zijn ze op leeftijd, maar ze worden nog altijd de meisjes van de Goede Herder genoemd: de duizenden vrouwen die tot ver in de jaren zeventig opgesloten zaten in de heropvoedingsgestichten van de Zusters van de Goede Herder.

Ze werden bestempeld als ‘gevallen’ en ‘zedelijk gevaarlopende’ meisjes. Sommigen waren ongehuwd zwanger of prostituee, maar veruit de meesten waren door de kinderbescherming naar de nonnen gestuurd omdat ze wees waren of thuis misbruikt of verwaarloosd werden.

De meisjes moesten lange dagen werken in de wasserijen en naaiateliers van de kloosters, zes dagen per week. Arbeidstherapie volgens de nonnen; dwangarbeid volgens emeritus hoogleraar victimologie Jan van Dijk.

Van Dijk steunt een groep van ruim 140 voormalige meisjes van de Goede Herder in hun zoektocht naar gerechtigheid. De vrouwen eisen erkenning en herstelbetalingen van de overheid, die volgens hen wist van de systematische opsluiting en uitbuiting en desondanks meisjes naar de gestichten bleef sturen. “Deze meisjes hadden beschermd moeten worden. In plaats daarvan zijn ze uitgebuit.”

Jeugddwangarbeid en mensenhandel

Even leek gerechtigheid dichtbij. “De meisjes van de Goede Herder hebben recht op erkenning en genoegdoening”, zo sprak minister Sander Dekker (Rechtsbescherming, VVD) op 20 februari in de Kamer. Eerder zei Dekker onderzoek naar dwangarbeid en eventuele herstelbetalingen niet nodig te vinden.

Dekker kwam op die beslissing terug toen Jan van Dijk zijn bevindingen over de misstanden bij de Goede Herder naar buiten bracht. Op basis van de getuigenissen van veertig slachtoffers concludeerde de Tilburgse victimoloog dat de congregatie zich overduidelijk schuldig heeft gemaakt aan jeugddwangarbeid en mensenhandel. De overheid was daarvoor medeverantwoordelijk.

Jan van Dijk. Foto: Stephan van Leiden

Teleurstellend rapport

Erkenning en genoegdoening dus, oordeelde nu ook de minister. Maar eerst wilde hij de feiten boven tafel krijgen. Daarom gaf hij commissie-De Winter, die diepgravend onderzoek deed naar geweld in de jeugdzorg, opdracht om ook naar deze zaak te kijken. Het rapport van de commissie verscheen 12 juni. Nu die conclusies zijn gepubliceerd, overheerst er bij Jan van Dijk en de vrouwen van de Goede Herder vooral teleurstelling.

In het langverwachte eindrapport wordt een lange lijst aan misstanden in de jeugdzorg aangekaart en erkend. Maar de vrouwen van de Goede Herder komen er volgens Van Dijk bekaaid vanaf. “De commissie heeft zich totaal niet verdiept in het thema dwangarbeid en daardoor de plank volledig misgeslagen. Zeer teleurstellend.”

Geen antwoord

Het rapport van commissie-De Winter bevestigt de eerdere conclusies van Jan van Dijk wel gedeeltelijk. “De commissie concludeert op basis van archiefmateriaal dat vrijwel alle kinderen op laste van de kinderbescherming bij de Goede herder terechtkwamen”, legt Van Dijk uit. “Dit toont aan dat de overheid verantwoordelijk voor deze kinderen was. Ook beschrijven de onderzoekers heel helder de dwangmatige en koude cultuur die er heerste in de gestichten. De meisjes moesten hard werken, waar ze niet voor werden betaald.”

Maar op de belangrijkste conclusie van Van Dijk, namelijk dat de meisjes werden onderworpen aan structurele dwangarbeid, gaat de commissie nauwelijks in. Het rapport geeft op geen enkele manier antwoord op de vraag of de Zusters van de Goede Herder zich schuldig maakten aan jeugddwangarbeid of mensenhandel.

Dwangarbeid of therapie?

Over het zware en onbetaalde werk dat de meisjes moesten verrichten, schrijft commissie-De Winter: ‘Voor zover wij dat op basis van de beschikbare bronnen kunnen vaststellen, was deze arbeid voor de congregatie geen winstgevende activiteit.’

Omdat de congregatie niet afhankelijk was van de opbrengsten uit de naaizalen en wasserijen waar de meisjes werkten, vindt de commissie het ‘geloofwaardig’ dat het ging om arbeid ‘van therapeutische aard’.

‘Winst is niet van belang’

Daarmee lijkt het rapport mee te gaan in de verdedigingslijn van de congregatie. Van Dijk vindt dat kwalijk.

“De commissieleden kiezen het perspectief van de congregatie. Ze suggereren dat er geen grote winsten zijn gemaakt, en dat het dus niet om dwangarbeid ging maar om goedbedoelde arbeidstherapie.”

Of er winst werd gemaakt is volgens de hoogleraar helemaal niet van belang. “Nederland ondertekende al in 1930 een internationaal verdrag waarin dwangarbeid is gedefinieerd als arbeid die onvrijwillig en onder bedreiging van straf wordt uitgevoerd. Met dat verdrag wilde men mede een halt toeroepen aan gedwongen arbeid van ideologische aard, zoals de dwangarbeid in communistische en fascistische heropvoedingskampen. Dat had niet per se iets met winst te maken.”

Zelfs als de congregatie geen cent aan het werk van de meisjes zou hebben verdiend, kan er volgens Van Dijk sprake zijn geweest van dwangarbeid.

Zware straffen

“De meisjes waren niet vrijwillig aan het werk op die naaizalen en in die wasserijen. Ze zaten opgesloten, er stonden hoge muren om het klooster. Als ze ontsnapten, werden ze in de boevenwagen teruggebracht”, aldus Van Dijk.

“En er was absoluut een regime van zware straffen. Ze werden gedwongen om acht uren of meer achter elkaar te werken, zes dagen per week, op straffe van opsluiting in een isoleercel of een kast. Soms werden meisjes dagen- of wekenlang in isolatie geplaatst.”

“Als ze ontsnapten, werden ze in de boevenwagen teruggebracht”

Op basis van het ILO-verdrag van 1930 kan Van Dijk dan ook alleen maar tot de conclusie komen dat er in de instellingen van de Goede Herder sprake was van systematische dwangarbeid.

Een ander pedagogisch klimaat

De congregatie zelf wijst de aantijging van dwangarbeid resoluut van de hand. De groep voormalige meisjes van de Goede Herder die zich verenigd hebben en gezamenlijk strijden voor erkenning, stelde de congregatie begin dit jaar aansprakelijk. Advocate Liesbeth Zegveld eiste namens de vrouwen nabetaling van loon en compensatie voor de geleden materiële en immateriële schade.

De congregatie weigert zo’n regeling. In een brief noemde de advocaat van de zusterorde de aantijgingen van dwangarbeid, mensenhandel en opsluiting ‘ongepast’ en ‘onterecht’. Volgens de zusters paste het opsluiten en te werk stellen van minderjarige meisjes in de ‘gangbare pedagogische opvattingen van die tijd’.

Ook die verdediging gaat mank, zegt Van Dijk: “Al zouden de zusters met de beste pedagogische bedoelingen hebben gehandeld, dan neemt dat niet weg dat ze zich schuldig hebben gemaakt aan de schending van de mensenrechten. Het was dwangarbeid, en daar was een verdrag tegen.”

Breekwerk

Het hardvochtige regime in de tehuizen van de Goede Herder doet Van Dijk denken aan de communistische heropvoedingskampen die ze in landen als China en Rusland hadden. Kampen die erop gericht waren om mensen te breken en ze daarna weer opnieuw op te bouwen, om zo goede communisten van ze te maken.

Van Dijk schetst hoe de identiteit van de meisjes van de Goede Herder systematisch werd afgebroken: “Meisjes kregen een instellingsnaam in plaats van hun eigen naam. Ze mochten niet met elkaar praten, want dan konden er vriendschappen ontstaan. Bij alles wat ze deden werden ze gecontroleerd.”

“Dat gebeurde in die heropvoedingskampen ook”, zegt hij. “Dat breekwerk zie ik in alle verhalen van deze vrouwen terug. Maar ik zie niet hoe de zusters vervolgens hun best hebben gedaan om die kinderen een goede start in het leven te geven, om iemand weer op te bouwen. Dat zie ik helemaal niet. Ze lieten jonge meisjes vele uren per dag werken zonder ze enige serieuze vorm van opleiding te bieden. Na een paar jaar werden ze met een enkeltje NS op straat gezet.”

Schadevergoeding

Nu, ruim veertig jaar nadat de laatste gestichten zijn gesloten, worstelen veel vrouwen nog steeds met de psychische en maatschappelijke gevolgen. “Ze hebben jarenlang dwangarbeid moeten verrichten in mensonterende omstandigheden”, legt Van Dijk uit. “Daardoor hebben ze een onderwijsachterstand en een economische achterstand opgelopen die ze nooit meer hebben ingehaald. Vrijwel alle vrouwen leven van een AOW’tje. En daarnaast is het zonneklaar dat veel vrouwen er psychische problemen aan hebben overgehouden. Vaak kwamen ze met PTSS de instelling uit.”

Van Dijk vindt dat de vrouwen recht hebben op een schadevergoeding. Advocate Liesbeth Zegveld wilde de schade aanvankelijk verhalen op de congregatie, maar op dit moment wordt er met de overheid gepraat over een regeling. Van Dijk: “Ik zie meer kans in een overheidsregeling. Ik verwacht niet dat de congregatie mee zal werken aan een niet-afgedwongen schadevergoeding. Het zou een slepende zaak worden, met de kans dat je verliest van wege de verjaring.”

“Vrijwel al deze vrouwen leven van een AOW’tje”

In Ierland heeft een vergelijkbare zaak tegen de congregatie gespeeld. Aan het begin van deze eeuw bonden Ierse slachtoffers van de congregatie de strijd aan met de congregatie, maar ook volgens de Good Shepherd Sisters was er geen sprake van dwangarbeid of wantoestanden. “De congregatie gaf geen millimeter mee. Uiteindelijk is er een regeling met de Ierse overheid getroffen.”

Schaamte

In Nederland heeft het langer geduurd voordat slachtoffers van de Goede Herder naar buiten begonnen te treden. In het voorjaar van 2018 eisten de eerste vijf vrouwen erkenning en uitbetaling van het niet-ontvangen loon. NRC bracht de zaak onder de aandacht bij een breed publiek. Inmiddels bestaat de groep uit zo’n honderdveertig vrouwen, en dat aantal blijft groeien.

Volgens Jan van Dijk is het niet vreemd dat de vrouwen na zo veel jaren pas gerechtigheid eisen: “Veel van hen hebben zich lang niet gerealiseerd dat ze aan dwangarbeid zijn onderworpen. Nu steeds meer vrouwen naar buiten treden en hun verhaal doen, beseffen ook anderen: er is een misdrijf tegen ons gepleegd.”

Schaamte heeft volgens Van Dijk een grote invloed gehad op de manier waarop slachtoffers terugkijken op hun tijd bij de nonnen. “Dat is het perverse van het model van de Goede Herder. Dertienjarige meisjes werden wijsgemaakt dat ze moreel verderfelijke figuren waren. Het is moeilijk om over dat negatieve zelfbeeld heen te komen.”

Hoe nu verder?

Nu het rapport van commissie-De Winter voor de vrouwen op een teleurstelling is uitgedraaid, zetten zij hun gezamenlijke gevecht voor erkenning en genoegdoening voort.

Minister Dekker kan op basis van het rapport De Winter niet vaststellen of er sprake was van dwangarbeid. En dus ook niet of de regering nu inderdaad met een regeling moet komen. Hij zal daarom op korte termijn een nieuwe commissie aanstellen, die de zaak wederom gaat onderzoeken. “In die commissie zullen juristen zitten die de wetgeving van die tijd erbij betrekken”, vertelt professor Van Dijk. “Ik heb de onderzoeksopdracht niet gezien, maar er is beloofd dat de getuigenissen van Goede Herder-meisjes worden meegenomen in het onderzoek. De commissie-De Winter heeft dat nagelaten.”

De groep vrouwen en Jan van Dijk leggen zich vooralsnog neer bij het besluit van de minister om verder te onderzoeken. Ze benadrukken wel dat de overheid in ieder geval eind van dit kalenderjaar met een oplossing moet komen. Van Dijk: “We hebben het namelijk wel over 140 zwaar getraumatiseerde bejaarde vrouwen, die nu alweer een jaar in grote onzekerheid leven. Zij lijden daaronder, dat blijkt ook tijdens bijeenkomsten die we beleggen in het land. Er moet nu snel duidelijkheid komen.”

De congregatie moet schuld bekennen

Ook de congregatie moet haar verantwoordelijkheid nemen, vindt Van Dijk, al betwijfelt hij of dat zal gebeuren. De afwijzende houding van de Goede Herder, in deze zaak maar eerder ook in Ierland, stemt hem weinig hoopvol.

Toch benadrukt hij dat het voor de vrouwen van groot belang is om de congregatie bij een regeling te betrekken. “Als de Zusters van de Goede Herder niet mee willen betalen, laat ze dan in ieder geval hun archief volledig openstellen zodat eindelijk duidelijk wordt wat er zich heeft afgespeeld in die tehuizen. Dat is ook een vorm van erkenning.”

“En laat ze hun verontschuldigingen maken”, zegt Van Dijk. “Ze mogen hier niet mee wegkomen.”

Verenigde Naties

Als er geen erkenning komt voor de meisjes van de Goede Herder, stapt Jan van Dijk namens de vrouwen naar de Verenigde Naties. “De Goede Herder is een door de VN erkende ngo. Ze zijn een organisatie met spreekrecht in VN-commissies die zich nota bene bezighouden met mensenhandel. Als ze deze grove misstanden uit het verleden weigeren te erkennen, dan kunnen ze volgens mij geen door de VN-erkende ngo blijven. Bovendien houdt Liesbeth Zegveld de optie open om de congregatie alsnog te dagvaarden.”

Van Dijk zal de Verenigde Naties ook om ingrijpen vragen als de Nederlandse overheid de aantijgingen van dwangarbeid onvoldoende serieus neemt. Zo is de Ierse regering uiteindelijk, na een slepend gevecht van ruim tien jaar, ook tot een regeling gedwongen.

De victimoloog hoopt dat het in Nederland niet zo ver hoeft te komen, maar hij is bereid tot het uiterste te gaan. De meisjes van de Goede Herder hebben recht op erkenning van de schade die hen is toegebracht. “Als de nieuwe commissie de aantijgingen ook wegwuift, zit ik binnen een week in Genève.”

Paula Vrij

Levenslang getekend

Ze waren tienermeisjes toen ze in de gestichten van de Zusters van de Goede Herder terechtkwamen. Dag in dag uit moesten ze zwaar werk verichten. Ze mochten niet met elkaar praten, want dan konden er vriendschappen ontstaan. Bij alles wat ze deden werden ze gecontroleerd.

Welke invloed heeft deze periode gehad op de rest van hun leven? Deze vijf vrouwen vertellen er openhartig over.

Joke de Smit

Lies Vissers

Joyce

Joke Vermeulen

_Advertentie.