Filosoof Ruth Tietjen: ‘Eenzaamheid maakt kwetsbaar voor radicalisering’

Van incels tot jihadi brides: eenzaamheid speelt een belangrijke rol in radicalisering, waarschuwt filosoof Ruth Tietjen. ‘Het is niet alleen een persoonlijk probleem, maar ook een risico voor onze democratie.’

Waarom voelen jonge mannen zich aangetrokken tot de incelbeweging? Hoe kan eenzaamheid worden ingezet als wapen door extremistische groepen? En welke rol speelt gender in de manier waarop we radicalisering begrijpen?

Met die vragen houdt filosoof Ruth Tietjen zich bezig. Tietjen is universitair docent aan de faculteit Geesteswetenschappen en doet onderzoek naar actuele politieke en maatschappelijke vraagstukken, zoals fanatisme, extremisme, (de)radicalisering, religieuze ijver en vrouwenhaat. Univers sprak met Tietjen over de rol van eenzaamheid in politieke radicalisering.

Waarom is het zo belangrijk om eenzaamheid te onderzoeken?

‘Het gangbare idee is dat eenzaamheid vooral een persoonlijke, individuele ervaring is. Een persoonlijk probleem dat je zelf moet oplossen. Daarnaast ervaren mensen die eenzaamheid ook nog eens als hun eigen schuld, wat het nog pijnlijker maakt: ze voelen zich niet alleen eenzaam, maar ook verantwoordelijk voor die eenzaamheid.

‘In Nederland is er aandacht voor eenzaamheid, bijvoorbeeld via overheidscampagnes als Eén tegen eenzaamheid. Die richten zich vooral op de gezondheidsrisico’s. Dat is belangrijk, want eenzaamheid is schadelijk voor je mentale en lichamelijke gezondheid.

‘Maar we moeten ook verder kijken. Eenzaamheid kan mensen bijvoorbeeld vatbaarder maken voor radicalisering of autoritaire ideeën. Het is dus tevens een risico voor onze democratie en we moeten het ook zien als een politiek en maatschappelijk vraagstuk.’

Hoe belangrijk is eenzaamheid in relatie tot radicalisering?

‘Er zijn meerdere aanleidingen voor radicalisering, en eenzaamheid is er daar soms één van. Zo kan eenzaamheid een aandrijver zijn: mensen voelen zich buitengesloten of betekenisloos en zoeken aansluiting bij extremistische bewegingen die hen een gevoel van verbondenheid of zingeving bieden.

‘Daarnaast gebruiken sommige extremistische groepen of autoritaire regimes eenzaamheid als instrument. Ze herkennen het als een kwetsbaarheid en zetten het bewust in om mensen aan zich te binden. Online speelt dit een grote rol: mensen die zich sociaal geïsoleerd voelen, worden benaderd met verhalen die hun gevoelens bevestigen en richting geven waardoor ze geleidelijk in een radicaal wereldbeeld worden gezogen.

‘Een voorbeeld is de online misogyne incelbeweging. Daar wordt seksuele of emotionele eenzaamheid niet alleen besproken, maar ingezet als rechtvaardiging voor bepaalde eisen, zoals het ‘recht’ op liefde, seks of erkenning van vrouwen. In extreme gevallen gebruiken leden deze gevoelens zelfs als excuus voor geweld. Hier wordt eenzaamheid dus niet alleen als psychologisch probleem gezien, maar als basis voor radicale ideologieën en daden.’

Waarom koos u ervoor om uw onderzoek specifiek te richten op incels en vrouwen die zich bij ISIS aansloten?

‘Het onderzoek begon bij de incelbeweging, omdat dat misschien wel het duidelijkste voorbeeld is: zij thematiseren gevoelens van eenzaamheid heel expliciet. Het is een kernonderdeel van hun wereldbeeld en vormt de basis van hun vrouwonvriendelijke ideologie.

‘We onderzochten onder andere hun manifesten en online communicatie. Het uitgangspunt is vaak een gevoel van gemis: het onvrijwillig geen seks hebben of geen intimiteit ervaren. Meestal gaat het om heteroseksuele relaties, vaak met een raciale lading, bijvoorbeeld het verlangen naar witte vrouwen. Deze eenzaamheid wordt binnen de beweging vertaald naar een verhaal dat hun ideologie – en in extreme gevallen ook geweld – moet rechtvaardigen.

‘Daarnaast keken we naar vrouwelijke westerse ISIS-aanhangers, omdat we willen begrijpen of en hoe eenzaamheid ook daar meespeelt. Dit vergeleken we met zogenaamde lone actor-terroristen: mensen die zelfstandig een aanslag plannen en uitvoeren. ‘Alleen zijn’ is niet hetzelfde als je ‘eenzaam voelen’, maar het verband is interessant om te onderzoeken.

‘Opvallend is hoe verschillend mannelijke en vrouwelijke extremisten worden geframed. Mannelijke daders worden vaak ‘lone wolves’ genoemd, een geromantiseerd beeld van de eenzame, autonome man die tot geweld overgaat. Voor vrouwen gaat het vaker over ‘jihadi brides’, waarbij de nadruk ligt op verleiding en het zoeken naar verbondenheid. Beide voorbeelden laten zien hoe sterk gender meespeelt in hoe we radicalisering begrijpen.’

Is er een verschil in hoe mannen en vrouwen eenzaamheid ervaren?

‘Ja, we zien zeker een verschil, al wil ik daar voorzichtig mee zijn. We hebben immers naar een beperkte groep casussen gekeken, en het soort bronnen dat we gebruikten verschilt sterk.

‘Bij mannen – zoals incels – zien we vooral intieme of culturele eenzaamheid. Bij de vrouwen, vaak bekeerlingen die zich aansloten bij ISIS, lijkt het eerder te gaan om vervreemding, bijvoorbeeld van een islamofobe samenleving.

‘Wat echter opvalt, is dat vooral mannen eenzaamheid expliciet inzetten om politieke eisen of gewelddadige daden te rechtvaardigen. Dat komt mogelijk doordat we bij hen manifesten analyseerden, waarin ze hun acties juist willen legitimeren en anderen proberen te inspireren. Dat soort bronnen zijn bij vrouwen veel minder beschikbaar. Er zijn veel minder vrouwelijke dan mannelijke lone actor-terroristsen.’

Ziet u op dit moment ook nieuwe groepen ontstaan die zich door eenzaamheid vormen en mogelijk radicaliseren?

‘Een beweging waar ik de laatste tijd aan denk, is die van de soevereinen. Ik weet niet zeker of je kunt zeggen dat deze mensen écht eenzaam zijn, maar het idee van zelfbeschikking staat centraal in hun ideologie. Ze identificeren zich niet met de overheid en staat waarin ze leven en beschouwen zichzelf als onafhankelijk. Dat roept de vraag op of daar ook een gevoel van niet-thuishoren, uitgeslotenheid of eenzaam-zijn achter zit. Het lijkt me een veelbelovend fenomeen om verder te onderzoeken.’