Emile Aarts kuste de ‘schone slaapster’ wakker, maar hoe moet ze nu verder?

Rector Emile Aarts wordt in 2015 met veel tromgeroffel binnengehaald op Tilburg University. Onder zijn leiding moet de universiteit een ander gezicht krijgen en opstoten in de vaart der volkeren. Vier jaar en een pijnlijk afscheid later blijft de universiteit achter met een lastig te verdelen erfenis. Hoe nu verder?

Emile Aarts. Foto door Dolph Cantrijn.

Tijdens de rectoraatsoverdracht op 4 juni 2015 laat Emile Aarts direct op humoristische wijze weten dat hij niet naar Tilburg komt om rustig achterover te leunen: ‘U kijkt me aan en vraagt zich af: wat ga je doen? Tijdens de overdrachtsgesprekken kreeg ik het advies om niet met actielijnen, bijbehorende doelstellingen en targets te komen. Gek genoeg moest ik dit wel doen tijdens de vele rondes van mijn sollicitatieprocedure.’

Aarts neemt op die dag het stokje over van Philip Eijlander. Na zesenhalf jaar maakt die zijn tweede termijn niet af omdat de ziekte van Parkinson hem teveel parten speelt. Eijlander was als rector geliefd binnen de academische gemeenschap: hij had een luisterend oor en een scherpe blik en was mild en weloverwogen in zijn handelen. Maar er waren ook zorgen: de studentenaantallen daalden en Tilburg University was toch een beetje het sufferdje onder de Nederlandse universiteiten, steevast onderaan bungelend in de rankings, de reputatie bekrast door de affaire Stapel. Kon het niet anders?

Understanding society? Advancing society!

Met de aanstelling van Aarts wordt, voor het eerst in de geschiedenis van de universiteit, gekozen voor een rector van buitenaf. Aarts kwam over uit Eindhoven waar hij werkte als decaan Wiskunde & Informatica aan de technische universiteit. Daarvoor was hij lang in dienst bij Philips. Een echte bètaman dus, met een ondernemersmentaliteit, en bovendien iemand die weinig opheeft met de katholieke signatuur van Tilburg University. Kortom: iemand met een persoonlijkheid die bijna haaks staat op het profiel van de universiteit waar hij gaat werken. Vuurwerk gegarandeerd.

Dat er voor Aarts geen heilige huisjes bestaan wordt al snel duidelijk. Vijf weken na zijn aanstelling omschrijft Aarts de universiteit in een interview met Univers als een ‘schone slaapster die bezig is te ontwaken’ en morrelt hij direct aan het motto van de universiteit, understanding society. Aarts: ‘Voor mijn gevoel kun je dit motto oprekken tot advancing society. Stel dat je precies weet hoe de samenleving in elkaar zit… Dat is alleen waardevol als je ook iets doet met die kennis. “Advancing” verwijst zogezegd naar een participatiegedachte: het streven om die maatschappij actief vooruit te helpen.’

Dat er voor Aarts geen heilige huisjes bestaan wordt al snel duidelijk

Het proefballonnetje van Aarts wordt niet enthousiast ontvangen. Moet de universiteit die al bekendstaat om de vele naamwisselingen in haar korte bestaansgeschiedenis nu ook haar motto vernieuwen? Tot een officiële aanpassing komt het niet, maar in het kerstpakket zit dat jaar wel een koeltas waar toch echt advancing society op staat en niet understanding society. Om de mensen aan het denken te zetten, aldus de persvoorlichter.

Groei en digitalisering

‘Educating entrepeneurial thinkers’: dat is de titel van de toespraak die Aarts houdt tijdens de opening van het academisch jaar in 2015. Hier worden de lijnen van zijn visie uiteengezet, die Aarts de komende jaren in straaljagertempo zal uitvoeren. De universiteit moet excellent worden en geëngageerde en ondernemende studenten afleveren die actief bijdragen aan een betere wereld. Groei is een belangrijke pijler, het aantal studenten moet snel toenemen, en om toekomstbestendig te zijn moet de universiteit digital sciences omarmen.

In de drie jaar die volgen profileert Aarts zich als een rector die overloopt van de ideeën en die bij de uitvoering daarvan het gaspedaal geen moment loslaat. Een greep uit de veranderingen: onder Aarts krijgt het Tilburgs Onderwijs Profiel gestalte, waarin karaktervorming een centraal element vormt, naast kennis en kunde. Ook moeten studenten onderwijs krijgen in kleinere groepen en getraind worden in zogenaamde 21st-century skills.

Aan de hokjesgeest binnen de universiteit heeft Aarts een broertje dood: wetenschappers moeten meer met elkaar optrekken én het contact met de buitenwereld meer opzoeken. Universiteitsbreed wordt er een impactprogramma opgetuigd dat stelt dat onderzoek moet verlopen langs drie leidende thema’s om zo meer samenwerkingsverbanden aan te gaan met externe partners. De thema’s zijn: Empowering the Resilient Society, Enhancing Health and Wellbeing en Creating Value from Data.

Aan de hokjesgeest binnen de universiteit heeft Aarts een broertje dood

Daarnaast is Aarts ook niet vies van ambitieuze doelstellingen zoals ‘iedereen een basis kwalificatie onderwijs (bko) in 1000 dagen.’ En ook al komt er geen nieuw motto, de faculteit geesteswetenschappen krijgt wel een nieuwe naam: vanaf 2018 gaat de faculteit niet langer door het leven als de Tilburg School of Humanities maar als de Tilburg School of Humanities and Digital Sciences. Ondertussen wordt het drukker en drukker op de campus, want inderdaad, de studentenaantallen stijgen.

Universiteit trekt de stad in

Ook niet onbelangrijk: onder leiding van Aarts komt in samenwerking met Eindhoven de Jheronimus Academy of Data Science (JADS) in Den Bosch definitief van de grond en wordt er groen licht gegeven voor de bouw van MindLabs in de Tilburgse spoorzone. MindLabs moet een hotspot worden op het gebied van artificiële intelligentie en de praktische toepasbaarheid daarvan. 

JADS in Den Bosch

Ondertussen moet Aarts ook nog de nodige brandjes blussen, want Tilburg University zou zichzelf niet zijn zonder een schandaal op zijn tijd. Aarts krijgt te maken met de affaire De Ruijter: de voormalige decaan van de faculteit geesteswetenschappen blijkt meer dan een miljoen aan promotiegelden te hebben weggesluisd, onder meer naar een familiebedrijf. De financiële fraude vond plaats voor het rectoraat van Aarts, maar aan hem de taak om de rommel op te ruimen.

In het verlengde van de affaire De Ruijter worden er ook vragen gesteld over de kwaliteit van de proefschriften aan Tilburg University. Proefschriften van matige kwaliteit zijn op grote schaal goedgekeurd en daar is veel geld mee binnengehaald. De universiteit wordt in de media omschreven als ‘promotiefabriek.’

Toch laat Aarts zijn ondernemersgeest hierdoor niet temperen. Als hij tijdens een universiteitsraadvergadering doodleuk laat vallen dat er een minimum aantal promovendi per hoogleraar moet komen, zodat het aantal proefschriften omhoog gaat, wordt er dan ook met verbazing en afschuw gereageerd. “Een vreemde stap na de reputatieschade die de universiteit heeft opgelopen met de grote hoeveelheden buitenpromovendi,” aldus Anna Berti Suman van Fractie Onafhankelijken. Het voorstel wordt van tafel gehaald.

Geen tweede termijn

Never a dull moment met Aarts. De ‘schone slaapster’ lijkt inderdaad te ontwaken, strekt haar benen en kijkt de wereld in. Maar dan gebeurt er iets opmerkelijks. Eind 2018 maakt de universiteit bekend dat ze op zoek gaat naar een nieuwe rector. Aarts krijgt geen tweede termijn en zal op 1 juni 2019 aftreden. Een reden voor zijn vertrek wordt niet gegeven, in een persbericht spreekt de universiteit van een besluit dat is genomen ‘in goed overleg’. Maar het nieuws trekt de aandacht. Normaal gesproken krijgt een rector een tweede termijn, tenzij er sprake is van ernstig disfunctioneren. Wat is er mis gegaan?

De hoeveelheid plannen komt als een stortvloed op medewerkers af; er zou te weinig ruimte zijn om ze ook daadwerkelijk goed uit te voeren

De universiteit en het stichtingsbestuur houden de lippen stijf op elkaar. Maar wie al langer rondloopt op de universiteit en de openbare vergaderingen bijwoont, kan zich een redelijk beeld vormen. De plannen en ideeën van Aarts worden niet altijd met open armen ontvangen. Vooral de uitvoerbaarheid ervan is constant onderwerp van discussie. De kleine klassen uit het onderwijsprofiel staan er op papier bijvoorbeeld mooi bij, maar hoe moeten die in de praktijk gerealiseerd worden terwijl de studentenaantallen in hoog tempo toenemen? En karaktervorming, is dat wel een taak van de docent?

De hoeveelheid plannen komt als een stortvloed op medewerkers af; er zou te weinig ruimte zijn om ze ook daadwerkelijk goed uit te voeren. Ambitieus is Aarts zeker, maar is hij ook realistisch, met voldoende oog voor de praktische omstandigheden?

Daar komt bij dat Aarts worstelt met de medezeggenschapscultuur aan de universiteit. Hij leidt de universiteit als een bedrijf. Geduld voor lange discussies of tegenwerpingen heeft hij niet, wie in de weg blijft staan moet plaats maken. Tijdens openbare vergaderingen kan hij ongenadig hard uithalen naar mensen die hem van repliek dienen. Niet zelden vliegen er krachttermen over de vergadertafel. Die confronterende aanpak is aan de universiteit zonder precedent.

Gebrek aan draagvlak

Was Aarts teveel entrepreneur voor zijn rol als rector? Terwijl zijn ideeën steeds groter worden, wordt het draagvlak ervoor steeds kleiner, ook onder de decanen.

Als Aarts in de zomer van 2019 tegenover ScienceGuide een boekje opendoet over zijn vertrek als rector, neemt hij geheel in stijl geen blad voor de mond. Tilburg University wordt weggezet als een logge universiteit die niet wil veranderen, de decanen zouden constant dwarsliggen en uiteindelijk met het stichtingsbestuur hebben gesproken, waarna het duidelijk werd dat een tweede termijn er voor Aarts niet in zat.

Univers maakt een rondje langs de decanen en het stichtingsbestuur: niemand wil inhoudelijk reageren.

Wil de nieuwe rector opstaan?

Dat het gebrek aan draagvlak een belangrijke factor is geweest bij het niet verstrekken van een tweede termijn, valt indirect op te maken uit de vacature voor een nieuwe rector die begin 2019 verschijnt. De universiteit stelt hierin nadrukkelijk op zoek te zijn naar een verbindende rector. Ondertussen is er al bijna een jaar verstreken sinds het vertrek van Aarts bekend werd gemaakt en is die verbindende rector nog altijd niet gevonden.

Terwijl zijn ideeën steeds groter worden, wordt het draagvlak ervoor steeds kleiner

Het aantrekken van een nieuwe rector blijkt geen sinecure te zijn en dat hoeft wellicht ook niet te verbazen, want Aarts laat Tilburg University achter met een lastig te verdelen erfenis.

Zo is het aantal studenten onder leiding van Aarts inderdaad fors gestegen: van 12.400 naar 15.700 studenten in vier jaar tijd. En als het aan Aarts had gelegen wordt die lijn doorgetrokken naar de 20.000 zodat Tilburg University uitgroeit tot een middelgrote universiteit. Vanuit ondernemersoogpunt een formidabele prestatie, maar de groei brengt ook grote problemen met zich mee. De universiteit barst uit haar voegen. Studenten verdringen elkaar om bij een werkplek te komen, personeel wordt steeds krapper gehuisvest, docenten klagen over de snel stijgende werkdruk en kleine klasjes waar persoonlijk onderwijs wordt gegeven lijken verder weg dan ooit.

Drukte op de campus

Bovendien is de groei recentelijk gekraakt in het rapport van de commissie Van Rijn. De drang om meer en meer studenten aan te trekken en af te laten studeren, om zo het onderwijs te bekostigen, moet geremd worden volgens de commissie. Anders komt de  kwaliteit van onderwijs onder steeds hogere druk te staan.

Wat gaat de schone slaapster doen?

De effecten van het onderwijsprofiel op de student zijn nog altijd onduidelijk en lastig meetbaar, terwijl de invoering van het profiel wel de nodige kosten met zich heeft meegebracht. De impactthema’s dan: die hebben de universiteit inderdaad meer verbonden met externe partners. Tegelijkertijd klagen wetenschappers dat de ruimte voor vrij onderzoek kleiner is geworden en de academische vrijheid steeds beperkter wordt. De thema’s knellen als een harnas.

Teveel terughoudendheid en de schone slaapster dommelt weer in, juist nu ze op beide benen staat

JADS heeft ongetwijfeld toekomstperspectief maar krijgt sinds haar oprichting ook aanhoudend kritiek. De dataschool maakt meer verlies dan verwacht en het is voor de medezeggenschapsraad onduidelijk wie daar precies aan de knoppen draait. Bovendien lijkt er weinig affiniteit te bestaan met het instituut, dat op afstand staat in Den Bosch, en zo letterlijk en figuurlijk niet zichtbaar is op de Tilburgse campus. En het nieuwe AI-paradepaardje MindLabs, dat in de steigers staat, moet zich nog bewijzen.

De digitale koers die onder Aarts is ingezet heeft de universiteit een moderner aanzicht gegeven, maar leidt in sommige gevallen ook tot opmerkelijke situaties. Zo heeft de faculteit geesteswetenschappen met Boudewijn Haverkort een decaan gekregen die ijzersterk is op het gebied van big data, maar geen geesteswetenschappelijke ervaring meeneemt. Dat wringt toch ergens.

Welke weg zal Tilburg University in de nabije toekomst inslaan? De nieuwe rector zal belangrijke keuzes moeten maken. Het ingezette beleid van Aarts verder uitrollen of pas op de plaats maken en bijvoorbeeld de studentengroei temperen?

Teveel terughoudendheid en de schone slaapster dommelt weer in, juist nu ze op beide benen staat en de wereld intrekt. Aan de andere kant: mensen die te ruw wakker zijn gemaakt, komen zelden goed de dag door.

_Advertentie.