Trump holt democratie verder uit, vreest cultuurwetenschapper Ico Maly

Trump holt democratie verder uit, vreest cultuurwetenschapper Ico Maly

In zijn nieuwe boek beschrijft Ico Maly hoe samenlevingen wereldwijd naar rechts opschuiven en hoe daarbij de democratie uitgehold wordt. ‘In Nederland werkt het principe van macht en tegenmacht nog, maar ik denk dat het in het Amerika van president Trump minder proper blijft.’

Donald Trump spreekt zijn aanhangers toe tijdens een bijeenkomst in Washington, DC. Beeld ANP / Will Oliver

Of je een boek kunt schrijven dat reflecteert op de verrechtsing van de samenleving? Met die vraag klom de Tilburgse cultuurwetenschapper Ico Maly in de pen. Het resultaat: De Herschepping van de Democratie. En hoewel Maly zich hierin met name richt op de politieke ontwikkelingen in zijn thuisregio Vlaanderen, ziet hij vooral een bredere, wereldwijde verschuiving naar rechts.  

Dit geldt onder andere voor de Verenigde Staten, waar vandaag Donald Trump wordt geïnaugureerd voor zijn tweede ambtstermijn. In aanloop naar deze inauguratie sprak Univers met Maly over zijn boek, de afbraak van democratische waarden en de rol van digitale media in dit proces. 

In de inleiding van je boek schrijf je dat je al twintig jaar met lede ogen naar de afbraak van de democratie kijkt. Hoe past het presidentschap van Trump volgens jou in deze ontwikkeling?  

‘Het is een culminatie van die afbraak, de kers op de taart. De VS staat al meer dan twee eeuwen symbool voor de democratie. Maar met Trump komt er een president aan de macht die nauwelijks over democratie spreekt, tenzij het gaat om het idee dat hij weet wat het volk denkt. Hij vormt een beweging die zich richt op de afbraak van macht en tegenmachten, wat volgens mij een groot drama is voor de democratie. 

‘Trump zet ook een stap verder in het herscheppen van het begrip democratie. Zo zegt hij bijvoorbeeld dat de ‘deepstate’ alles controleert en dat rechtbanken hem vervolgen. Dat rechtvaardigt volgens Trump het idee om rechtbanken aan de ketting te leggen, of zelfs te ontmantelen. Dit is een bekend patroon: eerst creëer je met een bepaald discours een nieuw normaal, waarna je vervolgens de structuren aan kunt passen.

‘Wat je in de VS ziet, gebeurt overigens ook in diverse Europese landen. Ook hier in Nederland, waar de PVV migratie probeert te framen als een urgente crisis. Als je dat frame aanvaardt kan je een uitzonderingssituatie uitroepen, zoals bij de noodwet op asielwetgeving.’ 

Je zegt dat Trump een stap verder zet. Is de uitholling van democratische waarden in de VS al verder gevorderd?  

‘Ik denk het wel. Een democratie steunt op een democratische cultuur. Wel 77 miljoen Amerikanen stemden op Trump, en velen daarvan hebben weinig vertrouwen in de democratie of geloven in extreme dingen, zoals complottheorieën die beweren dat de democratische partij een pedofielennetwerk organiseert. Dit geeft Trump de ruimte om een agenda door te voeren die de scheiding van machten in de VS ondermijnt. 

‘Maar als je de link legt met Geert Wilders en zijn migratiebeleid, zie je dus vergelijkbare tactieken. De noodwet op asielwetgeving is een manier om de macht van de rechtbank en mensenrechten te ondermijnen, want met een noodtoestand kun je andere wetten onderdrukken.

‘In Nederland is dit uiteindelijk tegengehouden, wat aantoont dat macht en tegenmacht hier nog werken. Ik denk dat het in de VS minder proper blijft, en dat de tegenmacht daar minder invloed heeft in deze tweede termijn van Trump.’ 

Hebben de media een rol in deze ontwikkelingen? 

‘De media zouden de vierde macht moeten zijn, die de politiek controleert en ons de juiste informatie geeft waarmee we een rationeel debat over de samenleving kunnen voeren. Maar door de commercialisering van de media is dat afgekalfd.

‘Je kunt naar kattenfilmpjes en The Masked Singer kijken, óf je probeert te begrijpen hoe de wereld in elkaar zit,’ zegt Ico Maly. Beeld: Tim Dirven / ANP / Hollandse Hoogte

‘Verschillende media vechten om onze aandacht en populariteitslogica is dominant geworden. We krijgen vooral posts te zien die grappig zijn, emoties oproepen of ons entertainen. Hierdoor zijn we niet langer goed geïnformeerd over belangrijke maatschappelijke thema’s.’  

Merk je ook dat studenten minder geïnformeerd zijn? 

‘Ik vrees van wel. Dit is mijn negende jaar aan deze universiteit, en hoewel er altijd goede studenten zijn die veel lezen, merk ik een groeiende hunkering naar een snelle hap. En die trek heeft ongetwijfeld impact.

‘Het leidt ook wel eens tot een tegenreactie, met studenten die juist op zoek gaan naar diepgaande kennis. Maar uiteindelijk leven we in een samenleving van snelle soundbites. De aandachtseconomie van sociale media heeft niet alleen een negatief effect op studenten, maar op ons allemaal.’ 

Komt dit alleen door de logica van sociale media, of is er onder studenten sowieso minder interesse in actualiteiten en verdieping?  

‘Ik denk dat het een samenspel van factoren is, waarbij onze competitieve neoliberale samenleving een grote rol speelt. Het valt me bijvoorbeeld op hoeveel advertenties ik op de universiteit zie met teksten als ‘pimp je cv’ of ‘leer LinkedIn goed gebruiken’. Het gaat hierbij niet om kennis verrijken of om een democratisch burger te worden die kritisch reflecteert op de actualiteit, maar om of iets goed staat op je cv.

‘Er is een enorme druk om te studeren met het oog op de arbeidsmarkt: meteen een baan vinden en een perfect cv hebben. Diezelfde competitieve druk geldt ook voor docenten en werknemers. Iedereen werkt hard en onder hoge druk, en als je na een lange dag thuiskomt, heb je twee opties: lezen, studeren en proberen te begrijpen hoe de wereld in elkaar zit, óf je ploft in de zetel en gaat een uur scrollen langs leuke kattenvideo’s om daarna The Masked Singer te kijken.

‘Dat laatste is veel makkelijker en aantrekkelijker, maar we worden er geen democratisch burger van. Dat is denk ik een van de fundamentele problemen waar we vandaag de dag mee worstelen.’

En zo heeft die competitieve samenleving ook effect op de afbraak van de democratie.

‘Ja, we zitten in een vicieuze cirkel en ik denk ook dat het nog erger wordt. Neem bijvoorbeeld de onderwijsbesparingen. Deze besparingen zorgen voor druk. We moeten meer doen met minder mensen en dat merken we nu al. Maar je ziet dit in alle domeinen van de samenleving.

‘We leven in een ratrace, en die zal niet doorbroken worden zolang we niet begrijpen hoe complex de structuren van de samenleving zijn. Als we uit de ratrace willen stappen, moeten we eerst beseffen dat we erin zitten.’ 

Advertentie.

Bekijk meer recent nieuws

Schrijf je in voor onze nieuwsbrief

Blijf op de hoogte. Meld je aan voor de nieuwsbrief van Univers.