Verboden boeken in de universiteitsbibliotheek

Lezen wat je wilt: het lijkt zo vanzelfsprekend. Maar vrije toegang tot kennis en verhalen is niet altijd en overal ter wereld zo normaal (geweest). Tijdens de Week van het Verboden Boek vieren bibliotheken het vrije woord en stellen zij boeken centraal die ergens ter wereld ooit verboden, gecensureerd of bekritiseerd zijn.

De Week van het Verboden Boek (20 -28 september) is geïnspireerd op de Amerikaanse Banned Books Week en wordt dit jaar voor het eerst ook in Nederland georganiseerd. Bibliotheken in het hele land doen mee. In de vitrine tegenover de bibliotheekbalie is een selectie van (ooit) verboden boeken tentoongesteld.

Afhankelijk van de ideologische wind

Verboden boeken zijn van alle tijden. Was het gedurende eeuwen zo, dat de Rooms-Katholieke Kerk boeken verbood omdat ze tegen de kerkelijke leer indruisten, anno 2025 worden in de Verenigde Staten duizenden boeken per jaar uit (school)bibliotheken verwijderd. Ze zijn in de ogen van de politieke autoriteiten woke of de inhoud is conservatieve organisaties een doorn in het oog.

Afhankelijk van de ideologische wind die er waait, worden boeken al dan niet getolereerd. En staan ze de potentiële lezer dus wel of niet ter beschikking. In de ene situatie werden de verboden boeken actief geweerd en was het uitgeven, de verkoop of het bezit ervan zelfs strafbaar. Met alle gevolgen van dien, afhankelijk van het land of de periode waarin het plaatsvond.

In een ander geval wordt er vanuit de kerkelijke of wereldlijke overheid een streng oordeel verkondigd dat een uitgegeven boek niet door de beugel kan en dat het lezen ervan ‘verderfelijk’ is. In het meest extreme geval zijn boeken stelselmatig verbrand. De nazi’s deden dit, omdat een auteur of de inhoud van een boek niet paste in het nationaalsocialistische gedachtegoed of uit minachting van cultuur.

Politieke, religieuze, seksuele of sociale gronden

Als we de geschiedenis van verboden boeken bekijken, kunnen we de titels die het betrof grofweg in vier categorieën indelen. De boeken werden veroordeeld op politieke, religieuze, seksuele of sociale gronden. Het kan hierbij gaan om zowel fictie als non-fictie.

Een uitgave over Johan van Oldenbarnevelt uit 1618 kon rekenen op een kritische blik en werd beoordeeld als lasterlijk en beledigend. Er werd 500 gulden beloning uitgeloofd voor informatie die leidde naar de drukker of de auteur, die niet met naam en toenaam in het boek vermeld stonden. Het was hoogstwaarschijnlijk Francois van Aerssen die ook verantwoordelijk was voor de Gulden Legende van den Nieuwen St. Jan dat door de Staten van Holland eveneens als een smaadschrift tegen Van Oldenbarnevelt werd beoordeeld.

Joost van den Vondel kreeg een geldboete, nadat hij het conflict tussen prins Maurits en Van Oldenbarnevelt verwerkt had in het treurspel Palamedes. Ook ten tijde van de Franse overheersing verschenen er boeken waarvan de inhoud op last van de autoriteiten werd verboden of moest worden aangepast. J.F. Helmers’ gedicht De Hollandsche Natie is hiervan een goed voorbeeld.

Lijst van verboden boeken

De Rooms-Katholieke Kerk heeft in de zestiende eeuw de Index Librorum Prohibitorum in het leven geroepen, kortweg de Index: een lijst van verboden boeken. De paus nam hierin vanaf 1559 de leiding, maar de theologen op de Universiteit van Leuven hadden al het nodige voorwerk gedaan. De boeken op de Index van Leuven mochten niet gelezen worden, te beginnen met de boeken van Luther.

Ook Erasmus’ Lof der Zotheid kon niet ieders goedkeuring wegdragen. In de prille jaren van het gedrukte boek was het ook vaak zo dat een manuscript eerst ter goedkeuring aan de kerkelijke overheid moest worden voorgelegd en de goedkeuring (‘Imprimatur’) in het gedrukte boek moest worden opgenomen.  

De Geestelijke Natuurkunde (Fysica Sacra) van J.J. Scheuchzer (15 delen, 1735-1738) gaat met name in op de natuurkundige aspecten in de Bijbel. Het vanuit de natuurkunde wetenschappelijk verklaren van zaken en gebeurtenissen uit de Bijbel was reden genoeg om dit seriewerk ten strengste te ontraden.

Seksualiteit

De seksuele grondslag voor het verbieden van een boek komen we met name tegen als het de literatuur betreft. Veel romans of gedichten waarin (homo)seksualiteit in het algemeen of bijvoorbeeld vrijscènes voorkwamen, werden vanwege die inhoud afgekeurd, bijvoorbeeld Lolita van Vladimir Nabokov en De Metsiers van Hugo Claus.

De katholieke zedenleer speelde bij deze beoordeling een belangrijke rol. De Informatiedienst Inzake Literatuur (IDIL) voorzag van 1937 tot 1970 gemiddeld 1500 boeken per jaar van een moreel rapportcijfer.

I stond voor ‘Verboden lectuur’, II voor ‘Ernstig voorbehouden lectuur’. Onschuldige jeugdlectuur kreeg een VI. In tweewekelijkse bulletins werd dit aan uiteenlopende partijen in de boekenwereld gestuurd: bibliotheken, uitgeverijen en abonnees.

Minder beledigend

Als een boek kwetsend of beledigend is voor een bepaalde groep betekende dit soms ook een verbod op publicatie. Of op zijn minst op het aandringen op aanpassing. De eerste Duitse vertaling van het Dagboek van Anne Frank werd zodanig aangepast dat de inhoud minder beledigend was voor de Duitse lezer.

In 1869 werd in een ingezonden brief in de provinciale krant De Noordbrabanter een deel van het boekenbezit van het Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen (voorganger van de Brabant-Collectie) aan de kaak gesteld.

Met name de boeken die voortkwamen uit de Verlichting zouden niet in de leeszaal thuishoren. Het Genootschap paste ook censuur toe door medische boeken uit de collectie te verwijderen vanwege de illustraties, zoals het geval is in de Verzameling van tegennatuurlyke gevallen en waarneemingen in de vroedkunde.