David Van Reybrouck: ‘We hebben onze democratie voor lief genomen en verwaarloosd’

Aan de vooravond van de Tweede Kamerverkiezingen uit schrijver en Denker der Nederlanden David Van Reybrouck zijn zorgen over de staat van de democratie. ‘Ik verwacht grote sociale onrust, onbestuurbaarheid en staatsgrepen.’

In zijn toespraak ter gelegenheid van de lancering van REDES (Academic Collaborative Center for Resilient Democratic Society) schetst David Van Reybrouck een somber beeld over de huidige staat van de democratie. Is het te laat voor democratische vernieuwing, vraagt de Belg zich af. Univers sprak Van Reybrouck in MindLabs.

Hoe staat het er in Nederland voor met de democratie?

‘Slecht. De democratie wordt van buiten belegerd en van binnen geërodeerd. Van buiten omdat Rusland zich probeert te mengen in onze verkiezingen, bijvoorbeeld door desinformatie op ons af te sturen.

‘Daarnaast zijn we onze grootste bondgenoot kwijt: na 75 jaar Europees-Amerikaanse vriendschap zijn we door de Amerikanen gedegradeerd en mogen we meer betalen voor minder veiligheid. Die veiligheid moet nota bene komen van een land dat steeds minder op een democratie lijkt en steeds meer op een dictatuur.

‘Maar ook zonder die externe dreigingen gaat het slecht met de democratie, omdat we de afgelopen tweehonderd jaar geweigerd hebben om erin te investeren. We hebben onze democratie laten verwaarlozen. We dachten dat Europa altijd democratisch zou zijn. Ik geloof dat eerlijk gezegd niet meer.’

Waarom niet?

‘Door een combinatie van groeiende ongelijkheid, nieuwe technologieën – met name AI-, klimaatopwarming, planetaire ontwrichting en een nieuwe geopolitiek ontstaat een perfecte storm. De democratie is daar niet tegen opgewassen. Ik houd rekening met grote sociale onrust, onbestuurbaarheid, volksopstanden en staatgrepen.’

U maakt zich ook zorgen over het fascisme. In uw lezing zegt u: ‘Hoe we nu bezig zijn, is de beste manier om het fascisme terug te halen.’

‘Ik zag cijfers over het percentage Belgen dat steeds minder in de democratie gelooft. Elk jaar verliezen we een tweetal procent. Dat lijkt niet veel, maar over tien jaar ben je wel twintig procent van je bevolking kwijt.

‘Er zijn mensen die verlangen naar een sterke leidersfiguur, iemand die meer kan doen. Ik snap dat ergens wel, want de democratie levert niet zoals het zou moeten. Mensen hebben het idee dat ze naar een stel kleuters zitten te kijken.

‘Als onze politieke leiders niet snel moreel leiderschap gaan tonen, verbaas ik mij er niet over dat met name jonge mannen met een technische- of praktische opleiding hun heil elders gaan zoeken. Ik roep al jaren dat populistische stemmers geen fascisten zijn, maar het wel gaan worden.’

Aankomende woensdag gaan Nederlanders voor de derde keer in vier jaar tijd stemmen voor de Tweede Kamerverkiezingen. Wat zegt dat eigenlijk?

‘Je maakt de democratie niet democratischer door mensen vaker naar de stembus te sturen. Het toont vooral onbestuurbaarheid aan: voor het eerst in de naoorlogse Europese geschiedenis is een regering twee keer gevallen. Eerst werd het demissionair en daarna viel het nog eens. Nou, daar moet je toch echt je best voor doen.’

U merkte net op dat we de democratie hebben verwaarloosd. Op welke manier is dat gebeurd?

‘Thorbecke heeft in 1848 het parlementaire stelsel in de Grondwet laten vastleggen. De parlementaire democratie heeft redelijk goed gewerkt, kijk maar naar hoe welvarend, veilig en hoogopgeleid we zijn geworden. Er is in de tussentijd maar één ding aan veranderd: we hebben meer mensen stemrecht gegeven.

‘Ooit hadden alleen rijke mannen stemrecht. Daarna zijn er onder andere arbeiders, vrouwen, jongeren en migranten bijgekomen. We hebben de democratie kwantitatief verrijkt, maar niet kwalitatief. Want meer mensen mogen stemmen, maar nog even weinig mensen mogen in de Eerste (75 leden) en Tweede Kamer (150 leden) spreken.

‘Daar komt bij dat in alle westerse democratieën het parlement vol met hoogopgeleide mensen zit. En dat noemen we representatieve democratieën. Dan moeten we het niet raar vinden dat praktisch opgeleide mensen zich niet in dat parlement herkennen.

‘Eigenlijk hebben we een tweede vorm van representatie nodig. Ik pleit daarom voor meer burgerberaden. Breng daarin steekproefsgewijs zo’n 175 Nederlanders samen die met elkaar over de toekomst praten. Geef ze de kans om van elkaar en van experts te leren en met creatieve, praktische oplossingen te komen.

‘Deze vorm van publieke besluitvorming noemen we deliberatieve democratie. Hopelijk is Nederland het eerste land dat zegt: wij willen een permanent burgerberaad op nationaal niveau, maar ik denk dat het eerder in België, Ierland of Denemarken zal gebeuren.’

In uw speech maakte u een opmerking over de bedreiging van de Europese democratie: ‘Het plaatsen van een sterke defensie rond een zwakke democratie is een slecht idee.’ Wilt u dat toelichten?

‘Onze democratie wordt onder andere door Rusland en Amerika bedreigd. Daarom willen we investeren in defensie. Het gaat hierbij al lang niet meer alleen om militaire defensie, maar ook om digitale defensie, zoals cyberoorlogsvoering en cybersecurity.

‘Het is gevaarlijk om te denken dat het probleem alleen van buitenaf komt. We beseffen te weinig dat het huis van Thorbecke al van binnenuit aan het rotten is. Een sterke defensie rond een zwakke democratie is daarom een slechte oplossing.

‘Want dan gaat Europa op continentale schaal herhalen wat Israël op nationale schaal meemaakt: zo je best doen om je democratie met militaire defensie te verdedigen, dat je die democratie uiteindelijk kapotmaakt.

‘Ik wil niet dat we in Europa die kant op gaan. Dat we een enorme defensieve structuur creëren en vrij spel bieden aan de verdere uitholling of autocratisering van de Europese democratie.’

Hoe betrek je mensen die wantrouwen hebben in de politiek weer bij het democratische proces?

‘Betrokkenheid is essentieel. Nogmaals, mensen laten stemmen is niet voldoende. Wat ik merk is dat burgers die hebben deelgenomen aan burgerberaden in relatief korte tijd van boze kiezers in verantwoorde burgers veranderen. En waarom? Omdat ze voor het eerst serieus genomen zijn en dat ook zo voelen.

‘Je kunt je storen aan het feit dat sommige mensen complottheorieën, fake news en andere compleet van de pot gerukte ideeën ineens heel aantrekkelijk vinden. Maar dat is een symptoom, niet zozeer een oorzaak.

‘Als je naar de symptomen kijkt, mis je misschien iets. Namelijk dat mensen diep teleurgesteld zijn in het democratische stelsel. Het geloven in leugens kan een vorm van protest en verzet zijn.’

Toch bent u ook hoopvol over de toekomst van de democratie.

‘Jawel, want alle goede oplossingen zijn er. We moeten ze alleen realiseren. Als het om de democratie gaat, ben ik vooral heel hoopvol voor de 22^e eeuw. In de 21^e eeuw hebben we nog een paar pittige decennia te gaan, vrees ik. Het gaat misschien niet zozeer over hoop, wanhoop of hopeloosheid. Het gaat over iets anders en dat is vastberadenheid, en daar probeer ik aan bij te dragen.’

_Advertentie.