Van collecties naar connecties: de reis van de universiteitsbibliotheek naar open access

Universiteiten zetten stappen richting open access, maar kennis wordt toch nog vaak gezien als handelswaar. Tilburg University laat zien dat het anders kan: de bibliotheek bouwt aan een eerlijker, toegankelijker systeem voor het delen van kennis.

Eeuwenlang hebben universiteitsbibliotheken gefunctioneerd als stille hoeders van ons collectief geheugen. Ze hebben het intellectuele erfgoed van hun gemeenschappen verzameld, bewaard en toegankelijk gemaakt. Vandaag de dag zet deze missie zich voort op nieuwe en soms onverwachte manieren, waarbij onderzoeksbibliotheken evolueren van bewaarders en curatoren van kennis naar deelnemers aan wetenschappelijke publicatieactiviteiten. In het digitale tijdperk strekt de daad van behoud zich uit voorbij het fysieke archief. Het omvat ook de toewijding om ervoor te zorgen dat onderzoek open en toegankelijk blijft voor iedereen.

Bij Tilburg University zet de bibliotheek zich in voor vrije toegang en steunt het idee dat onderzoek vrij beschikbaar moet zijn voor iedereen, zonder barrières of betaalmuren. De Nederlandse overheid streeft naar 100 procent open toegang tot publiek gefinancierd onderzoek, en Tilburg daar is al dichtbij: in 2024 was 96 procent van haar wetenschappelijke artikelen vrij toegankelijk. Deze vooruitgang komt voort uit direct publiceren in open access en de Tilburg University Open Access Procedurele Regelingen.

Toch vertellen cijfers alleen niet het hele verhaal. Net als elke vorm van erfgoed gaat wetenschappelijk publiceren over hoe we kennis doorgeven, wat we kiezen om te bewaren, te delen en te waarderen. Het doel van “100 procent open toegang” zou niet alleen moeten gaan over het halen van streefcijfers, maar over het heroverwegen van hoe kennis het verleden en het heden verbindt, en wie er baat bij heeft.

Vandaag de dag wordt een groot deel van het academisch publiceren nog steeds beheerst door grote commerciële bedrijven die gericht zijn op winst in plaats van het algemeen belang. In een tijd van krimpende budgetten en bezuinigingen, zowel in Nederland als wereldwijd, zouden universiteiten moeten nadenken over hoe hun keuzes, in uitgaven, publiceren en partnerschappen, de toekomst van kennis vormgeven. De uitdaging is om te beslissen of we doorgaan met een systeem dat kennis als handelswaar behandelt, of dat we een systeem bouwen dat openheid, zorg en academische vrijheid waardeert – een erfgoed dat het waard is om door te geven.

Tilburg University Library gaat deze uitdaging aan door een rijk ecosysteem te ondersteunen van gemeenschapsgerichte en door wetenschappers geleide initiatieven. Deze initiatieven weerspiegelen het principe van bibliodiversiteit: de erkenning dat een levendig intellectueel landschap afhankelijk is van het naast elkaar bestaan van vele stemmen, publicatiemodellen en kennistradities.

Centraal in de bijdrage van Tilburg staat Open Press Tilburg University, een diamond open access publicatieprogramma binnen de bibliotheek. Open Press Tilburg University is een kleine maar dynamische universiteitsuitgeverij die publiceren niet ziet als handelswaar, maar als een gedeeld cultureel goed. Geleid door de universitaire waarden van zorg en moed, streeft Open Press ernaar om de controle over wetenschappelijke publicaties terug te geven aan de academische gemeenschap zelf.

Open Press is onderscheidend in zowel schaal als filosofie. Auteurs behouden het volledige auteursrecht van hun werk en zijn actief betrokken bij alle fasen van het publicatieproces, van titelkeuze tot omslagontwerp. Deze nauwe band tussen uitgever en auteurs weerspiegelt de persoonlijke zorg van de vroegere wetenschappelijke publicatietraditie, toen academisch uitgeven een collegiaal proces was.

Open Press zorgt ervoor dat de publicaties die het uitgeeft vindbaar en toegankelijk zijn en goed bewaard blijven, door het toekennen van essentiële metadata, het verspreiden in bibliotheek- en informatiesystemen, en door exemplaren op te slaan in het institutionele archief. Deze balans tussen autonomie en verantwoordelijkheid herdefinieert wetenschappelijk publiceren als een collaboratief, ethisch proces in plaats van een commerciële transactie.

De uitgeverij werd opgericht onder het Open Science Actieplan 2018–2021 als een experiment in open digitaal publiceren, een moderne voortzetting van het erfgoed van de bibliotheek om toegang en innovatie mogelijk te maken. Sindsdien is het uitgegroeid tot een levend archief van hedendaagse wetenschap. Het portfolio omvat bijvoorbeeld Second Thoughts (een digitaal “levend boek” opgericht en geredigeerd door Prof. Dr. Maureen Sie, Dr. Bart Engelen, en meer recentelijk, Dr. Tim Christiaens en Dr. Sander Verhaegh). Naast boeken publiceert Open Press ook tijdschriften, zoals Technology & Regulation (hoofdredacteur Prof. Dr. Ronald Leenes) en Passion (hoofdredacteur Dr. Alfred Archer), en een reeks andere wetenschappelijke uitgaven.

Op dit moment omvat de catalogus van Open Press 21 samengestelde bundels, 1 monografie, 13 leerboeken en 9 proefschriften, evenals de innovatieve kinderboekenserie Alma & Tim Leren Over de Wet, een project van Dr. Alice Dejean de la Bâtie dat onderzoek in strafrecht vertaalt voor jonge lezers. Dit laat zien hoe open publiceren niet alleen de academische gemeenschap bedient, maar ook het bredere publiek.

Open Press is ook lid van het Netherlands University Presses netwerk, een netwerk van diamond open access uitgevers aan Nederlandse universiteiten. Samen pleiten zij voor een academisch publicatie-ecosysteem dat gebaseerd is op openheid, collegialiteit en bibliodiversiteit.

Open toegang is niet zomaar een nieuw beleid of trend. Het maakt deel uit van het eeuwenlange verhaal van bibliotheken als hoeders van kennis. De bibliotheek van Tilburg University bewaart niet alleen het verleden, maar geeft ook actief het toekomstig archief van de universiteit vorm.

Op dit werk is een Creative Commons Attribution-licentie (CC BY 4.0) van toepassing, met uitzondering van de afbeeldingen.

Vertaling Eric van den Akker

_Advertentie.