‘Universiteiten zijn te afhankelijk van commerciële uitgevers’

Wetenschappelijke publicaties zijn handelswaar. En ook het surfgedrag van wetenschappers is tegenwoordig een bron van inkomsten voor uitgevers. Universiteiten zijn te afhankelijk van deze commerciële partijen, vindt Juliëtte Schaafsma. Dat moet en kan anders, betoogt ze in de nieuwe aflevering van Univers Audio.

Een bakker mengt bloem, gist en water en bakt er brood van. De broden belanden in de schappen en de klant betaalt ervoor. Het is een schoolvoorbeeld van een economische transactie. Hadden ze op universiteiten maar beter opgelet in de schoolbanken, want hoe anders gaat het in de academische wereld. Een wetenschapper bedenkt onderzoeksvragen en methodieken, zet studies op poten, schrijft er artikelen over en controleert die van collega’s op hun kwaliteit. Maar iedere euro die er aan al dat werk wordt verdiend belandt in andermans zakken.

Handelswaar

“Wetenschappelijke publicaties zijn handelswaar geworden,” zegt hoogleraar Cultures in Interaction Juliëtte Schaafsma in de nieuwe aflevering van de podcast Univers Audio. “Uitgevers zijn groot en rijk geworden met het uitgeven van heel veel tijdschriften, waar ze weinig kosten aan hebben.” Dat is niet alleen de omgekeerde wereld. Het betekent ook dat commerciële partijen grote hoeveelheden belastinggeld opstrijken, want de overheid financiert universiteiten.

Lange tijd kon het bredere publiek wetenschappelijke tijdschriften niet eens lezen. Artikelen zaten achter de bekende betaalmuur. Pas de laatste jaren is dit veranderd. De open access-beweging, aangejaagd door de overheid, kwam tien jaar geleden op gang. Inzet is dat publiek gefinancierd onderzoek ook publiek toegankelijk is. Er waren flink wat onderhandelingen voor nodig met uitgevers als Elsevier, om dit voor elkaar te krijgen. En de uitkomsten van die overleggen zijn op zijn zachtst gezegd wat onbevredigend.

Verdienmodellen van uitgevers

“Uitgevers behoren tot de meeste winstgevende bedrijven op deze planeet. Ze gaan hun verdienmodel niet zomaar opgeven.” En dat is ook niet gebeurd. Universiteiten moeten nog altijd dure abonnementen afnemen op al die tijdschriften. Sterker nog: wetenschappers betalen “duizenden euro’s” om hun werk in een tijdschrift te publiceren, om uitgevers ervoor te compenseren dat het werk openlijk toegankelijk is. “Er gaat nog steeds heel veel geld naar uitgevers,” zegt Schaafsma. En niet álle publicaties zijn toegankelijk.

Uitgevers hebben bovendien alweer nieuwe verdienmodellen gevonden. Ook met de onderzoeksinfrastructuur van universiteiten is geld te verdienen. Software zoals Mendeley voor bronnen en Pure voor publicaties is in handen van commerciële uitgevers. “Wat je downloadt, wat je leest, hoe lang je erover doet, welke onderwerpen interessant zijn voor je.” Een berg aan gegevens wordt vergaard en weer verkocht aan universiteiten. Schaafsma vindt het niet alleen een pervers verdienmodel, maar vreest ook dat deze data ooit worden doorverkocht.

Een databank opzetten

Het is nog niet te laat om het tij te keren, denkt Schaafsma. Universiteiten zouden volgens haar meer van de onderzoeksinfrastructuur in eigen handen kunnen nemen. Zelf boeken uitgeven, gezamenlijk met alle universiteiten een databank opzetten om publicaties toegankelijk in op te nemen. “Het vereist nogal een investering,” zegt de hoogleraar, maar het alternatief is dat universiteiten zichzelf nog meer tekortdoen. “Dat moet je niet willen.”

Wil je meer weten over uitgevers en hun verdienmodellen, en hoe universiteiten precies afhankelijk van ze zijn geworden? Beluister de podcast:

_Advertentie.