Wim van de Donk: ‘We gaan toetsen of Israëlische universiteiten afstand nemen van hun regering’

De banden met Israëlische universiteiten blijven intact. Tenminste, voorlopig. Tilburg University wil het gesprek aangaan met de partnerinstellingen. Pas daarna hakt het College van Bestuur de knoop door over samenwerkingsverbanden, vertelt rector en collegevoorzitter Wim van de Donk tegen Univers. ‘We zijn ontdaan en zeer verontrust.’

Er ligt een stevig rapport, geschreven door de vierkoppige en onafhankelijke Adviescommissie Samenwerkingsverbanden. Die commissie is mei 2024 ingesteld tijdens de pro-Palestijnse protesten op de campus, om een normatief afwegingskader te ontwikkelen. Daarmee moet Tilburg University haar samenwerkingsverbanden met andere instellingen kunnen beoordelen. Met voorrang heeft de commissie zich gebogen over de samenwerkingen met partneruniversiteiten in Israël.

Nu dat advies er ligt, zijn alle ogen op Tilburg gericht. Niet alleen publiceerde de adviescommissie als eerste in het land haar rapport, de belangrijkste aanbeveling liegt er niet om: schort de samenwerkingsactiviteiten op. Wat doet het Tilburgse College van Bestuur (CvB) en wat betekent dat voor universiteiten elders in het land, en voor andere samenwerkingen, nu en in de toekomst? Het kan een historisch besluit blijken.

Nog geen besluit

Maar een besluit wordt er nog niet genomen, vertelt rector en collegevoorzitter Wim van de Donk in zijn werkkamer in het Cobbenhagengebouw. We spreken elkaar op woensdag 19 februari, een dag voordat het CvB in de universiteitsraad kritische vragen krijgt over haar reactie op het adviesrapport.

Het advies om de banden op te schorten gaat gepaard met een disclaimer: het moet gebeuren ‘binnen de juridische en bestuurlijke kaders’. Het college wil daarom eerst het gesprek aangaan met de ‘zusteruniversiteiten’ waarmee op institutioneel niveau wordt samengewerkt: Hebrew University of Jerusalem, Bar-Ilan University en Reichman University.

Samenwerkingen, vindt Wim van de Donk, zeg je niet op per brief. De adviescommissie heeft bronnen bestudeerd en gesproken met experts, maar niet met de partnerinstellingen. Het CvB gaat volgens de rector niet het onderzoek van de commissie overdoen, maar wil er dus wel het gesprek over aangaan. ‘We vinden dat dat nodig is, voor we een besluit nemen.’

Groot risico

Dat gesprek moet gaan over de zorgen die er zijn. Er lijkt op het vlak van mensenrechten volgens de adviescommissie niet zoveel aan de hand te zijn met de samenwerkingen die Tilburg University heeft met Israëlische universiteiten. Er wordt onderzoek gedaan naar traumabehandeling, vergrijzing en arbeid en screening voor darmkanker. Dat is heel iets anders dan onderzoek doen naar ondervragingstechnieken, zegt Van de Donk.

Toch is er volgens de commissie een groot risico dat de partneruniversiteiten direct betrokken zijn bij de schendingen van mensenrechten en fundamentele vrijheden in Gaza. De verwevenheid van de universiteiten met de Israëlische overheid, defensie, inlichtingendiensten en wapenindustrie is groot. Militairen worden opgeleid en er zijn centra en instituten die advies geven over nationale veiligheid en militaire strategieën.

Een stevig signaal

De Israëlische universiteiten nemen volgens de adviescommissie bovendien onvoldoende afstand van geconstateerde mensenrechtenschendingen in Gaza. Dat zouden ze als omstanders wel moeten doen, vindt de commissie. En als omstander van de Israëlische partneruniversiteiten mag van Tilburg University verwacht worden een ‘stevig signaal’ af te geven.

Het CvB deelt de zorgen van de adviescommissie. ‘We zijn ontdaan en zeer verontrust,’ zegt Van de Donk. Dat zijn weliswaar niet zo’n felle bewoordingen als tijdens de academische jaaropening, toen de rector liet weten ‘pisnijdig’ te zijn over de bezuinigingen op het Nederlandse hoger onderwijs. Maar ‘de oordeelsvorming is hier wat complexer, ook omdat we er niet bij zijn,’ zegt Van de Donk.

‘En we weten dat er zowel binnen als buiten onze universiteit meerdere gezichtspunten zijn in dit conflict, dat begon met die verschrikkelijke terroristische aanslag van Hamas op 7 oktober 2023, en de gijzeling van onschuldige mensen, maar waar ook een vreselijke dynamiek van jarenlange opgebouwde spanning aan ten grondslag ligt.’

Een kritisch geluid

De universiteit is volgens Van de Donk opgeroepen tot een moreel beraad. ‘De commissie nodigt ons uit tot kritische reflectie. Welke positie nemen we in, en welke positie willen we innemen?’ Stilzitten is voor de universiteit geen optie meer en het staakt-het-vuren van 19 januari verandert daar voor het CvB niets aan.

Van de Donk: ‘Er zijn in onze ogen voldoende en zwaarwegende signalen om in actie te komen. Het zijn collega-academici, die mogen we aanspreken, vinden wij. We gaan toetsen of er een significant tegengeluid te horen is, of ze afstand nemen van de regering.’

Het is de vraag of de partnerinstellingen dat gesprek willen aangaan. De rector van de Hebrew University of Jerusalem dreigt met juridische stappen nadat het Nederlandse onderzoeksinstituut NIAS de banden opschortte. Denkt Van de Donk dat er een kritisch, nieuw geluid te horen gaat zijn?

De rector valt even stil, zoekt naar woorden. ‘Ik blijf hoopvol. Of ik een serieuze reactie op onze zorgen mag verwachten weet ik niet. Ik ben heel benieuwd of onze partners, waarmee we deze gesprekken willen voorbereiden, er allemaal hetzelfde instaan.’ Daar is hij niet pessimistisch over: ‘Er zijn critical voices in Israël. Het beeld klopt niet dat er alleen maar kritiekloze adepten van de huidige regering rondlopen. Juist in de Israëlische academische wereld is er veel kritiek op de huidige regering.’

Banden opschorten

Wat moet er gebeuren wil Tilburg University banden alsnog opschorten? ‘Als een universiteit zegt: we wensen niet met je in gesprek te gaan, dan wordt het lastig,’ zegt Van de Donk desgevraagd. Om nog langer samen te werken? ‘Ja, dan kunnen we maar beter ingrijpen.’ Dat gesprek is nou eenmaal heel belangrijk, vindt de rector. ‘We zouden zelf ook de fout ingaan als we geen gelegenheid geven voor een weerwoord.’

Er staat nog geen gesprek gepland, de universiteit is bezig met de voorbereidingen. Of de gesprekken tenminste wel voor de zomer zijn gevoerd? Van de Donk knikt driftig. ‘Ver voor de zomer, jongens, we zitten in februari. Dit moet in maart, april gebeurd zijn. Alles is daarop ingericht. Ik ga ervan uit dat het gaat lukken, althans, als de bereidheid aan de andere kant er ook is. It takes two to tango.’

In mei 2024 zou Van de Donk de zorgen die er leefden, toen nog vooral onder demonstranten van Palestine Solidarity Tilburg en Dutch Scholars for Palestine, ook in een gesprek overbrengen bij Israëlische partneruniversiteiten. Die gesprekken zijn uiteindelijk niet gevoerd. ‘Er is een mailwisseling geweest,’ maar omdat de universiteit destijds ook de commissie instelde, is besloten het adviesrapport af te wachten. ‘We wilden de commissie niet voor de voeten lopen.’

Ongeduld

En nu is het, opnieuw, een kwestie van afwachten. Demonstrerende studenten en docenten zien de gesprekken als de zoveelste vorm van uitstel, om als universiteit maar geen knoop door te hoeven hakken. ‘Het ongeduld begrijp ik, maar ik hoop op begrip. We zijn nota bene door de commissie zelf opgeroepen om te handelen binnen de juridische en bestuurlijke kaders. We zullen verantwoordelijkheid nemen, maar wel op onze manier.’

Er zijn volgens Van de Donk veel vragen die beantwoord moeten worden. Wat betekent het juridisch voor bredere Europese samenwerkingsverbanden, met soms wel twintig universiteiten, als Tilburg University banden opschort? Wat zijn de gevolgen voor andere samenwerkingsverbanden die de universiteit heeft of nog wil aangaan?

Verantwoordelijkheid van de universiteit

Ook ziet Van de Donk dat er een bredere verschuiving plaatsvindt, ‘van academische vrijheid en verantwoordelijkheid op het niveau van de individuele wetenschapper naar de verantwoordelijkheid van de universiteit als geheel. Hoe ga je daarmee om? Dat vraagt om reflectie en geleerde betogen. We bevinden ons in uncharted waters.’

Maar zijn deze wateren wel zo onbekend? In de jaren tachtig van de vorige eeuw werden universiteiten ook opgeroepen in beweging te komen en de banden te verbreken met Zuid-Afrika. Die protesten hebben uiteindelijk bijgedragen aan de afschaffing van de apartheid. Is er nu niet iets vergelijkbaars aan de hand?

In die redenering kan Van de Donk niet meegaan. ‘Ik snap dat actievoerders zeggen, je staat aan de verkeerde kant van de geschiedenis. Maar ik vind dat ingewikkeld, je had daar denk ik toch met een andere situatie van doen, met wel degelijk een veroordeling door de VN-Veiligheidsraad.’

Nog geen veroordeling

Een veroordeling, wil de rector maar zeggen, is er in dit conflict nog niet. Het Internationaal Gerechtshof (ICJ) heeft in een tussenvonnis bepaald dat Zuid-Afrika ontvankelijk is voor de claim dat Israël zich mogelijk schuldig maakt aan genocide en het Internationaal Strafhof (ICC) heeft een arrestatiebevel uitgevaardigd tegen de Israëlische premier Netanyahu. Het is afwachten waartoe dat gaat leiden. ‘Terwijl het nogal wat uitmaakt of je claim is gebaseerd op een definitieve veroordeling of een aannemelijk gemaakt vermoeden.’

Eén vermoeden staat ondertussen als een paal boven water: zelfs als Tilburg University de banden opschort, zal het symbolisch zijn en ‘geen of slechts een minimale impact’ hebben op de situatie in Gaza, constateerde de adviescommissie al. Van de Donk vindt het belangrijk dat de universiteit het gesprek aangaat, maar ziet dat ook in: ‘Degenen die daar iets voor elkaar gaan krijgen, dat zijn wij als universiteiten helaas niet.’