Tilburgse wetenschappers duiden de Troonrede: ‘Het was eigenlijk een soort smeekbede’

Prinsjesdag staat bol van tradities. Zo ook aan Tilburg University, waar academici jaarlijks de Troonrede van de koning duiden. Op uitnodiging van Studium Generale bespraken vijf TiU-experts de plannen van het demissionaire kabinet – die mogelijk na de verkiezingen weer de prullenbak in gaan.

Er heerst na het eerste kwartier een onbestemd gevoel bij het publiek in de goedgevulde Black Box. Gespreksleider en hoogleraar Arbeidsmarkt Ton Wilthagen heeft zojuist een eerste poging gedaan de woorden van koning Willem-Alexander te ontleden. Die sprak volgens de hoogleraar over minder armoede en lage werkloosheid in Nederland, maar ook over een haperende economie, waardoor publieke voorzieningen als zorg en onderwijs niet meer te betalen zijn. Een boodschap met zowel positieve als negatieve kanten.

Verder was de Troonrede dit jaar volgens Wilthagen vooral een ‘duidelijke oproep’ van de koning aan de politiek, die minstens zo gepolariseerd zou zijn als de samenleving. ‘Het was eigenlijk een soort smeekbede aan de Tweede Kamer, die hij opriep samen te werken om iets voor elkaar te krijgen.’ 

Pleidooi voor redelijke politiek

Die handreiking van het kabinet meent ook Maurice Adams, hoogleraar Encyclopedie van het recht, te herkennen in de speech. ‘Ik hoorde tussen de regels door een pleidooi om weer eens te gaan polderen en gewoon weer met elkaar te gaan praten. Een pleidooi voor redelijke politiek, inclusief compromissen. Dat is een waterscheiding in vergelijking met de voorbije jaren waarin we langzaamaan zijn beland in een ‘post polder’-politiek bestel.’

Deze ‘noodkreet’ is volgens de rechtsstaatexpert te verklaren aan de hand van het vertrouwen in de politiek dat ‘met een rotvaart’ daalt. ‘Dat vertrouwen is de kurk waarop de politiek, maar vooral de rechtsstaat drijft’, klinkt het waarschuwend uit de mond van Adams, die ook opmerkt dat de ‘volstrekte humanitaire catastrofe in Gaza’ werd genoemd. ‘We kunnen er niet meer omheen.’

De aandacht voor Gaza valt ook de derde spreker van de avond, hoofddocent sociologie Femke Roosma, op. Vorig jaar werd dit gevoelige onderwerp niet genoemd, evenmin als femicide, dat dit jaar ook door de koning werd aangestipt. ‘Daarmee worden twee maatschappelijke thema’s benoemd die sterk leven onder de Nederlandse bevolking’, aldus Roosma.

Armoede neemt toe

Het woord ‘bestaanszekerheid’ daarentegen komt geen enkele keer voor in de Troonrede. Opvallend, zegt Roosma, gezien het onderwerp in de troonrede van 2023 ‘prioriteit nummer één’ was. ‘De overheid erkende toen dat armoede een probleem was en benoemde dat als zodanig.’

Een contrast met de huidige Troonrede, waarin staat dat armoede aan het dalen is. Hoewel dat strikt gezien klopt, wordt weggelaten dat armoede zich tegelijkertijd verdiept. Roosma: ‘Mensen die in een situatie van armoede leven, hebben het slechter dan vroeger. De intensiteit van armoede neemt toe.’

Concurreren met grootmachten

Een ander woord dat volgens hoogleraar Banking and Finance Harald Benink ontbreekt in de jaarlijkse speech van de koning is het woord ‘Europa’. In zijn ogen is Nederland als kleine, open economie erg afhankelijk van handel met de rest van Europa en mag Europese samenwerking om die reden ‘wel wat meer aandacht krijgen’.

Met name gezamenlijke investeringen in ‘nieuwe technologieën’ als chips en artificiële intelligentie zouden nodig zijn om te kunnen blijven concurreren met grootmachten als China en de Verenigde Staten.

En hoewel de koopkracht stijgt met 1,3 procent, gaan mensen ‘niet juichend over straat’, ziet Marike Knoef, hoogleraar economie en TiSEM-decaan. Dat heeft volgens haar te maken met ‘zorgen over de lange termijn’. Ze noemt hierbij stijgende defensie-uitgaven en kosten die samenhangen met de energietransitie.

En vergeet ook niet de vergrijzing, aldus Knoef, die vertelt dat in 2040 zo’n 25 procent van de bevolking 65-plusser is. Dat leidt tot AOW-uitgaven en hoge zorgkosten. ‘Hoe houden we dat betaalbaar?’, vraagt ze zich hardop af.

Nutteloze troonrede?

Zodra Knoefs monoloog is afgerond en ze net als haar vier voorgangers plaats heeft genomen op een krukje, geeft Wilthagen het publiek de kans om vragen te stellen. Waar de daaropvolgende discussie vooral gaat over de voor- en nadelen van het Europese project, is de slotvraag mogelijk het meest tekenend: waarom überhaupt een Troonrede en Miljoenennota als deze na de verkiezingen van 29 oktober weer de prullenbak in dreigen te gaan?

Een terecht punt, zegt Adams. Eerder op de dag noemde hij het al ‘een uitdaging’ dat de gepresenteerde begroting waarschijnlijk pas in november en december wordt behandeld door een nieuw gekozen kamer.

Toch, beweert hij, is Prinsjesdag een belangrijk moment voor reflectie. ‘Het is een dag waarop politici een stapje terug zetten en zeggen: oké, waar waren we eigenlijk mee bezig de voorbije jaren?’, aldus Adams. Het biedt hem, naast dat onbestemde gevoel, ook weer wat hoop.