Jetten viert comeback, Wilders verliest zetels: ‘Kiezersgedrag dat verrast’

Het politieke speelveld is zelden zo spannend geweest: D66 en PVV eindigen op historische gelijke hoogte van 26 zetels. Univers vroeg universitair docent Bestuurskunde Julien van Ostaaijen om de uitslag te duiden: ‘Het is opvallend dat de grootste partij zo weinig zetels heeft.’

PVV-leider Geert Wilders heeft weinig reden tot vreugde: zijn partij levert elf zetels in. D66-leider Rob Jetten kan daarentegen de champagne koud zetten. Onder zijn leiding maakt D66 een spectaculaire sprong van zeventien zetels: een politieke comeback van formaat, na een eerder teleurstellend verkiezingsresultaat bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen.

Gelijke stand

‘Het is bijzonder dat de twee grootste partijen evenveel zetels halen,’ legt Van Ostaaijen uit. ‘Tegelijkertijd is het opmerkelijk dat de grootste partij zo weinig zetels heeft, een ongekende situatie.’

Een kleine groep kiezers stapte over van PVV naar D66. Een opvallende verschuiving tussen partijen die inhoudelijk ver uit elkaar liggen. ‘Kiezers veranderen vaak van partij, vooral tussen partijen die dicht bij elkaar liggen, zoals van PVV naar VVD of van VVD naar JA21. Maar de overstap van PVV naar D66 ligt minder voor de hand,’ aldus Van Ostaaijen.

Bij deze verkiezingen veranderde een grote groep kiezers van partij, samen goed voor 44 zetels. ‘Dat laat zien hoe beweeglijk het electoraat kan zijn, ook al blijven lange termijn voorkeuren op onderwerpen als migratie, inkomensverschillen en klimaat doorgaans stabiel,’ zegt Van Ostaaijen.

CDA groeit minder dan verwacht

Ook het CDA van Henri Bontenbal mag spreken van winst: van vijf naar achttien zetels. Toch smaakt die groei minder zoet dan gehoopt. Halverwege oktober stond de partij nog op koers voor 25 zetels, maar die voorspelde doorbraak bleef uit.

‘Als je te vroeg piekt in de peilingen, kan dat ertoe leiden dat je uiteindelijk minder zetels haalt. Heel veel kiezers maken pas kort voor de verkiezingsdag hun definitieve keuze. Waarom het verschil bij het CDA zo opvallend is, zal moeten blijken uit nader kiezersonderzoek. Of het te maken heeft met uitspraken over het onderwijs en grondwetsartikelen kunnen we nu nog niet zeggen,’ legt Van Ostaaijen uit.

Opvallende verschuivingen

Het beeld bij het CDA staat niet op zichzelf: de verkiezingen laten op meerdere fronten onverwachte bewegingen zien. Van Ostaaijen: ‘Voor het eerst keert een verdwenen partij, 50PLUS, terug. Tegelijk verdwijnt een andere partij, NSC, volledig uit de Kamer. En het linkse blok, exclusief D66, is bovendien nog nooit zo klein geweest.’

‘Na een relatief rechts kabinet zou je verwachten dat linkse partijen zouden winnen, maar dat is niet gebeurd. Aan de rechterkant zien we juist dat radicale partijen winnen en dat blok groot blijft,’ zegt Van Ostaaijen.

Vertrek van Frans Timmermans

Een opvallende gebeurtenis is het vertrek van Frans Timmermans als partijleider van GroenLinks-PvdA. Na een tegenvallende uitslag van 20 zetels legde hij woensdagavond direct zijn functie neer. ‘Ik ben er niet in geslaagd voldoende mensen te overtuigen. Daarvoor neem ik de volledige verantwoordelijkheid,’ zei Timmermans.

‘Het gebeurt wel vaker dat lijsttrekkers opstappen. Maar het vertrek van Timmermans is wel snel, zo’n anderhalf uur na de exitpolls,’ vult Van Ostaaijen aan.

Coalitieperspectief

Traditiegetrouw mag de grootste partij het initiatief nemen voor de verkenningsfase voor een nieuw kabinet. Wie dat wordt, is nog niet duidelijk. Vertragingen door langzaam tellen in Amsterdam, een brand in Venray, uitgevallen stemtablets en het wachten op buitenlandse briefstemmen maken het wachten zenuwslopend. De definitieve uitslag wordt naar verwachting maandag bekendgemaakt.

‘Met de huidige zetelverdeling lijkt een middenkabinet voor sommigen een voor de hand liggende optie,’ stelt Van Ostaaijen. D66, VVD, GroenLinks-PvdA en CDA komen samen uit op 86 zetels, ruim voldoende voor een meerderheid. Jetten gaf al aan een voorkeur te hebben voor een coalitie in het ‘brede politieke midden.’

Een centrumrechtse variant zonder GroenLinks-PvdA, maar met JA21 erbij, lijkt op dit moment niet haalbaar. Die combinatie haalt met 75 zetels net geen meerderheid.

Om toch tot een meerderheid te komen, moet er waarschijnlijk een partij bij, zoals BBB. ‘Dat maakt het vormen van een centrumrechts kabinet ingewikkeld: het gaat dan niet meer om vier, maar om vijf partijen, wat de onderhandelingen alleen maar complexer maakt. Bovendien liggen op sommige punten de idealen van D66 ver uit elkaar met die van BBB,’ legt Van Ostaaijen uit.

_Advertentie.