Chris Hartgerink, voorvechter van open wetenschap: ‘Maak het hele onderzoeksproces openbaar’

Als onderzoeker je data, methodes én publicaties openlijk delen, dat is het uitgangspunt van open science. Om de wetenschap transparant, controleerbaar en toegankelijk te maken voor iedereen. Chris Hartgerink zet alle deuren en ramen in de ivoren toren van de wetenschap open en kreeg daar onlangs een prijs voor.

Open science, ofwel open wetenschap, is een beweging binnen de academische wereld die zich richt op het toegankelijk en herhaalbaar (reproduceerbaar) maken van onderzoeksgegevens, publicaties en methoden. Het idee is dat open science gelijke kansen biedt aan wetenschappers uit kansarme groepen en landen, dat het interdisciplinair onderzoek bevordert en innovatie versnelt.

De open wetenschapsbeweging borduurt voort op het oude verlichtingsideaal: ‘Het draait wat mij betreft vooral om gelijke rechten op kennis voor alle mensen. Of je aan een instituut werkt of niet, of je veel geld hebt of weinig. Het is een universeel mensenrecht,’ licht voorvechter Chris Hartgerink toe.

Zaadje

En natuurlijk moet open science de betrouwbaarheid en geldigheid (validiteit) van wetenschappelijk onderzoek versterken. Hartgerink leerde al vroeg in diens loopbaan hoe het niet moest: ‘Ik werd onderzoeksassistent van Diederik Stapel, en in 2011, in mijn tweede jaar als student kwam zijn grootschalige fraude aan het licht,’ herinnert Hartgerink zich.

‘Dat was een desillusie. Daardoor ben ik me de vraag gaan stellen wat goede wetenschap is. Gelukkig waren er binnen psychologie en sociale wetenschappen veel collega’s die dezelfde soort vragen stelden. Ik denk dat ons vakgebied wel goed gereageerd heeft op die zaak, in ieder geval in Tilburg.’

Jong geleerd

In 2012 werkte Hartgerink aan diens scriptie waarbij studenten data en materialen moesten delen: ‘Sindsdien ben ik dat blijven doen, want het is eigenlijk een heel logische manier van werken. Zo kunnen collega’s zien hoe je iets hebt gedaan, en welke keuzes je hebt gemaakt.’

Een ander opvallend moment in diens loopbaan deed zich voor in 2015 toen Hartgerink de database van Elsevier te lijf ging om grote hoeveelheden publicaties te analyseren met de nodige statistiek. De prestigieuze uitgeverij dreigde prompt om de hele universiteit de toegang tot de artikelen te ontzeggen. Daardoor werd Hartgerink gedwongen om een deel van diens onderzoek stop te zetten.

Open wetenschap

Sinds die tijd heeft Hartgerink zich gestort op open wetenschap. Niet meer binnen de muren van de universiteit, maar vanuit Berlijn, als onafhankelijk onderzoeker en ondernemer. 

En dat gaat nog een stap verder dan open publishing, waarbij een onderzoeker de gebaande paden van de traditionele uitgeverijen links laat liggen en zelf de regie houdt over het uitgeven van wetenschappelijke publicaties, van peerreviews tot opmaak en online publiceren.

Open science gaat ook een stap verder dan open access, waar het gaat om gelijke toegang tot boeken, data en materialen in een tijd dat de trend is om data af te schermen en exploiteren, aldus Hartgerink. ‘Het idee erachter is dat je het hele onderzoeksproces publiceert. Stapje voor stapje, dus niet alleen maar het eindrapport.’

Ook de opzet van een onderzoek, de methoden, het vergaren van data en de analyse, zijn te volgen voor de buitenwacht: ‘Anderen, en niet alleen academici, kunnen meekijken maar ook meewerken in alle fases van het onderzoek, zodat je de chronologie van het onderzoek kan zien, en de context waarin wordt gewerkt.’

Gesamtkunstwerk

Een goede zaak, vindt Hartgerink. ‘Als jij maar één keer per jaar of per twee jaar iets publiceert, dan is het veel moeilijker voor mensen om aan te sluiten en te zeggen: Ik vind het echt super interessant waar je mee bezig bent: Kan ik meedoen?’

Niet alleen jonge onderzoekers omarmen het idee, denkt Hartgerink. Er zijn ook senior onderzoekers die dit ideaal altijd hebben ondersteund, maar daar vroeger de middelen niet voor hadden. ‘Destijds was dat nog heel nieuw. Nu zijn er bijvoorbeeld veel meer middelen beschikbaar om data en werkprocessen online te delen.’

Kritisch

Maar niet alle wetenschappers zitten te wachten op deze transparante manier van werken. Er is ook weerstand. Logisch, denkt Hartgerink: ‘Mensen denken erover na: Gaat dit mijn carrière beïnvloeden? Want het gaat ook om aanzien. Sommigen zijn bijvoorbeeld bang dat hun onderzoek minder waarde heeft zonder de peer review van een gerenommeerd tijdschrift.’

Hartgerink heeft het zelf zien gebeuren: ‘Met een team hebben we veel werk gestoken in een paper, dat we open acces gepubliceerd hebben. Rond diezelfde tijd werd er van ons een klein paper in Nature gepubliceerd. En mensen op andere afdelingen feliciteerden ons met die publicatie in Nature. Maar op dat andere werk, waar ik echt maanden tot jaren in gestoken heb, kreeg ik geen enkele reactie.’

Pioniers

‘Uiteindelijk moet de verandering van onderop komen,’ zegt Hartgerink. ‘Als de nieuwe generatie onderzoekers op deze manier leert werken, kan open science straks een cultuurverandering teweegbrengen. Volgens het Nationaal Plan Open Science vormen onderzoekers die het voortouw nemen in deze verandering straks de nieuwe academische leiders. Dus daar ligt een kans voor jonge mensen die over hun loopbaan nadenken.’

Voor gedreven onderzoekers ligt er een extra uitdaging om bestaande kennis, verzamelde data en verslaglegging zodanig te organiseren dat ze toegankelijk worden gemaakt. Daarom heeft Hartgerink inmiddels een platform opgericht, ResearchEquals, dat zich volledig richt op open science projecten.

‘ResearchEquals is nu nog een webplatform, waar je het hele onderzoeksproces publiceert. Stapje voor stapje, in plaats van alleen maar het eindrapport. Wij zijn de online dienst aan het ombouwen tot een applicatie die iedereen zelf kan installeren, zodat kennis dichter bij de organisatie erachter blijft.’

Leo Waaijers Award

Voor diens werk kreeg Hartgerink dit najaar de Leo Waaijers Award. Die prijs wordt sinds 2023 jaarlijks uitgereikt door de universiteitsbibliotheken en de nationale bibliotheek (UKB). De prijs ‘is een aanmoediging en erkenning voor iemand die zich buitengewoon en op gedurfde wijze heeft ingezet voor Open Science.’

_Advertentie.